اطیب البیان فی تفسیر القرآن، جلد 12

سوره زخرف .... ص : 1

[سوره الزخرف (43): آیه 3] .... ص : 2

إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (3)

محققا ما قرار دادیم این کتاب مبین را قرآن بلسان عرب باشد که شما تعقل کنید.

إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا که رسول ما بر شما قرائت فرماید به لسان عربی فصیح بلیغ که تمام فصحاء و بلغاء زبردست عاجز باشند از آوردن مثل آن بلکه مثل ده سوره آن بلکه مثل یک سوره آن و لو با جن و انس همدست شوند که می فرماید قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً- اسراء آیه 90- و میفرماید: أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ- هود آیه 15- و میفرماید وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ- بقره آیه 21- و جهات معجزه بودن قرآن را ما در مجلد اول این تفسیر در مقدمات بیان کرده ایم مراجعه کنید.

لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ باید و باشد تعقل کنید، تعقل عقل را به کار زدن است و از او بهره برداشتن و عقل لطیفه ربانی است و جوهر ملکوتی است و موهبت الهی است که خداوند تبارک و تعالی به انسان افاضه فرموده که بمنزله آینه است که در آن حقایق امور مشاهده می شود، خوب و بد، نفع و ضرر، خیر و شر، سعادت و شقاوت، حسن و قبح، نجات و هلاکت و تعقل بکار زدن عقل است و رفتن

ص: 3

[سوره الزخرف (43): آیه 4] .... ص : 3

وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ (4)

و محقا این قرآن در ام الکتاب در نزد ما هر آینه علیّ است و حکیم.

وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ که لوح محفوظ است چنانچه میفرماید بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ- بروج آیه 21 و 22- و نیز می فرماید إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ- واقعه آیه 76 الی 79- و مکرر ذکر شده که از برای خداوند دو لوح است. لوح محفوظ که در او ثبت شده آنچه در عالم وقوع پیدا می کند و قابل تغییر نیست و بوجوه و اعتبار تغییر پذیر نمی شود و ممکن است ملائکه و انبیاء و ائمه هدی مشاهده کنند و مسّ نمایند و مطلع شوند که می فرماید إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیِّینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ- مطففین آیه 18 الی 21- و لوح محو و اثبات که بوجوه و اعتبار تغییر می کند و احدی جز ذات اقدس او اطلاع بر آن ندارد که بهر دو لوح اشاره دارد آیه شریفه یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ- رعد آیه 39- و لوح محفوظ را ام الکتاب فرموده برای اینکه تمام کتب آسمانی و صحف انبیاء سلف و تمام دستورات و وقایع در او ثبت است.

لَدَیْنا در پیشگاه عظمت پروردگار.

لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ اما علوّ رتبه او برای این است که خداوند ابتداء تمام مقدرات؟؟؟ ائمه هدی دارند از آنجا اخذ

ص: 4

[سوره الزخرف (43): آیه 5] .... ص : 4

أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِینَ (5)

آیا پس از اینکه ما بر فرض صرفنظر می کردیم از شما ذکر را و مهمل می گذاشتیم شما را چون شما قوم اسراف کننده اید.

مفاد آیه شریفه اینکه نزول ذکر که قرآن باشد و ارسال رسول و بیان احکام با نبودنش بر شما تفاوتی نمی کرد بود و نبودش یکسان بود زیرا خردلی در شما تأثیر نداشت زیرا شما قومی هستید که اسراف می کنید فقط ارسال رسول و نزول قرآن و بیان احکام برای اتمام حجت است که فردای قیامت نگوئید که می فرماید وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی ط آیه 134.

أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ ضرب ذکر چون متعدی به کلمه عن ذکر شده بمعنی ترک ذکر است یعنی از شما ذکر را برمی داشتیم و بیان نمی کردیم.

صَفْحاً صرفنظر می کردیم نه رسول می فرستادیم و نه قرآن نازل می کردیم و نه احکام جعل می نمودیم.

أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِینَ اسراف در کفر و شرک و معاصی که بحدی زیاد روی کرده اید که دیگر قابل برگشتن نیستید و هدایت نمی شوید زیرا اسراف بمعنی زیاده روی است و کفر و شرک و معاصی و طغیان و کبر و نخوت اگر کوتاه باشد و لو از جاده مستقیم خارج است لکن اگر متنبه شود می شود برگردد و خود را به جاده مستقیم برساند و اما اگر دوری آن از حد گذشت دیگر امکان رجوع ندارد بودن هادی و اسباب هدایت هر چه فراهم شود تأثیر نمی کند و حال تنبّه بر او پیدا نمی شود بالاخص

ص: 5

[سوره الزخرف (43): آیه 6] .... ص : 5

وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ (6)

و چه بسیار فرستادیم از انبیاء در امم ماضیه.

که معروف صد و بیست و چهار هزار بودند که یک قسمت آنها را خداوند در قرآن مجید بیان فرموده و یک قسمت زیادی از آنها را ذکر نفرموده چنانچه می فرماید وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ- مؤمن آیه 78.

سؤال: چرا حالت اینها را بیان فرموده و دیگران را بیان نکرده.

جواب: این مقدار که بیان فرموده کافی بر اتمام حجت و تنبه بوده و ما زاد بر این فائده نداشته بعلاوه بقیه انبیاء تابع این مذکورین بودند از پس از آدم تا زمان نوح تابع آدم بودند و هکذا و بعلاوه اگر خداوند می خواست شرح حال هر یک یک آنها را بیان کند بقول مولوی «مثنوی هفتاد من کاغذ شود» از فصاحت و بلاغت خارج می شود و ملالت می آورد لذا بطور خلاصه می فرماید:

وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ بعلاوه بسیاری از انبیاء مأمور به دعوت نبودند و مقام رسالت نداشتند.

[سوره الزخرف (43): آیه 8] .... ص : 6

فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ (8)

پس ما هلاک کردیم شدیدترین از آنها را از حیث قدرت و شوکت و قوت و ثروت و مکنت و عدّه و عدّة و گذشت قضایای پیشینیان.

فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً مثل عاد و ثمود و قوم نوح و فرعون و فرعونیان مثل نمرود و شداد و امثال اینها چنانچه می فرماید وَ أَنَّهُ أَهْلَکَ عاداً الْأُولی وَ ثَمُودَ فَما أَبْقی وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَ أَطْغی وَ الْمُؤْتَفِکَةَ أَهْوی النجم آیه 51 الی 54.

وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ در بسیاری از سور قرآنی شرح حال هر یک از آنها را مبسوطا یا اشارة بیان فرموده و مع ذلک این کفار و مشرکین و فساق و فجار و ضالین و مضلین و غلات و ناصبین و مخالفین متنبه نمی شوند و بخود نمی آیند باشد تا طعم عذابهای آنها را بچشند.

[سوره الزخرف (43): آیه 10] .... ص : 7

الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَکُمْ فِیها سُبُلاً لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ (10)

خداوند عزیز علیم آن خدایی است که قرار داد برای شما زمین را بمنزله گهواره و قرار داد در آن زمین راهها و جاده هایی برای شما باشد که قبول هدایت کنید و هدایت شوید.

الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً این کره زمین با این همه کوه ها و مخلوقات روی زمین با کره آب که سه ربع کره زمین را احاطه کرده در وسط هوا نگاه داشته بدون اینکه ستونی داشته باشد و بجایی وصل شده باشد و مثل گهواره که حرکت می کند دور خود در ظرف بیست و چهار ساعت تشکیل شب و روز می دهد و دور کره خورشید می چرخد در ظرف یک سال شمسی و تشکیل فصول می دهد.

وَ جَعَلَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا که از هر نقطه زمین بهر نقطه دیگر بخواهید سیر کنید بتوانید اگر کوه ها وصل بیکدیگر بود سدّی می شد برای شما و قدرت بر حرکت نداشتید مگر مثل امروز که بتوانید با طیاره حرکت کنید و بهر شهر و قریه

ص: 8

[سوره الزخرف (43): آیه 11] .... ص : 8

وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ تُخْرَجُونَ (11)

و خداوند آن خدایی است که نازل می فرماید از طرف بالا آب را بمقدار معین پس به آن آب زنده می کنیم و برمی گردانیم شهرها و بلادهای مرده را و همین نحو شما پس از مردن بیرون آورده می شوید.

وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ مراد از سماء طبقات سماوات سبع نیست بلکه مراد از طرف بالای سر است که اصلا لغت سماء از سموّ است بمعنی علوّ و رفعت مقابل دنوّ و ضعة و آسمان ها را هم سماوات گفتند به اعتبار رفعت و علوّ آنها است زیرا ابرها بالای سر می آیند بتوسط بادها و از هم شکافته می شوند و مواد مائیه آنها بر زمین نازل می شود.

فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً نشور بمعنی خروج است چنان که یوم القیمة را یوم- الحشر و النشر می گویند زمین هایی که مرده اند در فصل خزان و خالی از گیاه هستند بواسطه نزول باران از مرده بودن بیرون می آیند و زنده می شوند و این دلیل بر قدرت پروردگار است که هم می میراند و هم زنده می کند چنانچه می فرماید فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ کَیْفَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ ذلِکَ لَمُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ آیه 49. و میفرماید: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ فصلت آیه 39.

کَذلِکَ تُخْرَجُونَ همین نحو که شما مرده و پوسیده و ریسیده شده اید خداوند شما را زنده می کند و از قبورتان بیرون آورده میشوید. در بعض آیات بفعل معلوم تعبیر فرموده که می فرماید خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ قمر آیه 7- و غیر اینها. و در اینجا بفعل مجهول تعبیر فرموده که

ص: 9

[سوره الزخرف (43): آیه 12] .... ص : 9

وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ (12)

و خداوند آن خدایی است که خلق فرمود از جمیع اصناف و انواع حیوانات زوج نر و ماده و جعل فرمود برای شما کشتی ها و آنچه که بر آنها سوار شوید.

وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها زوج زوج کل آن ازواج را چه جن و انس و طیور و بهائم و حشرات و جراثیم و حیوانات دریایی باشند که حکماء جدید گفتند که بتوسط تلسکوپ ها کشف کردند که حیوانات ریز در نطفه خداوند خلق فرموده در نطفه مرد ذکور هستند و در نطفه زن اناث و این دو نطفه موقعی که در رحم مخلوط یکدیگر می شوند این حیوانات ریز یکدیگر را می خورند تا باقی بماند یک یا دو و یا زیادتر مثل بعض حیوانات کلاب و هرة و امثال آنها بسا تا هفت یا زیاده اگر آن باقی مانده از نطفه مرد است ذکر بدنیا می آید و اگر از زن است انثی و اگر از هر دو ذکر و انثی.

وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ وَ الْأَنْعامِ فلک برای سیر در دریا و انعام مثل حمار و بغول و فرس و جمال و امثال آنها برای سیر در زمین.

ما تَرْکَبُونَ که بر آنها سوار شوید و خود را به مقصد برسانید.

[سوره الزخرف (43): آیات 14 تا 15] .... ص : 10

وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ (14) وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ (15)

و محققا ما به سوی پروردگار خود بازگشته گانیم.

اقرار به معاد و فناء دنیا و نزول موت و زوال حیات که متذکر شوید که این قدرت و توانایی که خداوند به شما عنایت فرموده همیشگی نیست زوال و فنا دارد پس از موت هیچگونه قدرتی ندارید و هیچ چیز مسخر شما نیست و بازگشت شما به سوی پروردگار شما است اجمالا انسان در هر حالی که نعمتی به او عنایت شده باید مغرور نشود و تصور نکند که این نعمت برای او دائمی است و متذکر زوال آن نعم باقیه و دائمیه برآید زیرا دنیا دار زوال و فناء و الاخرة دار بقاء و ثبات لکن هیهات که ما بفکر آخرت بیفتیم و دنیا را دار ممر بدانیم و آخرت را دار مقرو بگوئیم وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ

ص: 11

[سوره الزخرف (43): آیه 16] .... ص : 11

أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاکُمْ بِالْبَنِینَ (16)

آیا گرفته است از آنچه خلق می فرماید دخترانی و برگزید شما را به پسران.

بسیار غریب است که ملائکه را دختران خدا می دانند که بر خدا دختر قائلند با اینکه مشرکین دختر را بسیار بد می دانند و پسر را بسیار عزیز چنانچه در بسیاری از آیات این معنا را بیان فرموده أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثی تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزی

ص: 12

[سوره الزخرف (43): آیه 17] .... ص : 12

وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلاً ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ (17)

و زمانی که بشارت دهند یکی از آنها به آنچه مثل زده اند از برای خدای رحمن که دختر پیدا کرده ای که می گویند ملائکه دختران خدا هستند صورت آنها سیاه می شود و او سر به زیر می گردد آن قدر این مشرکین حجاز مخصوصا اهل مکه دختر را بد می دانند و حال آنها تغییر می کند که بسا آنها را زنده زیر خاک می کنند یا به یک حال بدی بسختی آنها را نگاه می دارند و این عقیده هنوز در عرب جاهلیت که اگر به کسی از آنها بگویند فلانی شوهر دختر شما است یا شوهر خواهر شما است بسیار متغیّر می شود.

چنانچه خداوند می فرماید وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ یَتَواری مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ أَلا ساءَ ما یَحْکُمُونَ- نحل آیه 60 و 61- و بالعکس اگر زنی پسری آورد و لو از زنا باشد کسانی که با او زنا کردند هر کدام مدعی می شوند که این پسر از من است و بسا در موضوع او با هم جنگ و زد و خورد می کنند چنانچه در موضوع زیاد چون مادرش از زنان ذات الاعلام بود پدرش معلوم نشد کیست که می گفتند زیاد بن ابیه حتی عمرو عاص در مجلس معاویه حضور جماعتی گفت که من در جاهلیت زنهای زانیه بسیار داشتم روزی ابو سفیان از سفر آمد نزد من و گفت یک زانیه بر من بیاور گفتم من فعلا جز سمیّه کسی را ندارم گفت او را نمی خواهم چون دهانش متعفن است گفتم من غیر او را ندارم ناچار راضی شد و رفت نزد او و چون برگشت دیدم قطرات منی از عورتش می ریزد فورا معاویه برخاست و گفت زیاد برادر من است و دست زیاد را گرفت و برد در حرمسرای خود و بدخترانش گفت این عموی شما است و بشما محرم است و همچنین در حق عبید اللَّه که چهل نفر مدعی شدند که ما نزد مرجانه رفته ایم و این پسر از ما است بالاخره راضی شدند که اشخاص قیافه شناس بیایند و تشخیص دهند که این شباهت به کدام دارد آمدند و گفتند به هیچ کدام شما شباهت ندارد فقط انگشت ابهام پای او شبیه به زیاد است

ص: 13

[سوره الزخرف (43): آیه 18] .... ص : 13

أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ وَ هُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ (18)

و کسی که نشو و نما در حلی و زینت کرده او در مخاصمه و اقامه حجت نمی تواند بیان کند و از عهده برآید.

این آیه شریفه را سه نحوه تفسیر کرده اند:

یکی: مراد از أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی الْحِلْیَةِ نساء باشند که همان بنات هستند و مراد از حلیة زیور بطلا و حریر که بر زنها جایز است خود را بآنها زینت کنند و بر رجال حرام است و لکن امروز بسیاری از جوانهای ما بند ساعت طلا در دست می کنند و حلقه طلا در انگشت و بدانند که این یک معصیت دائمیه است یعنی آن به آن یک معصیت است در یک شبانه روز هزارها معصیت می شود چه رسد در سال و سالها بعلاوه اگر اهل نماز باشند نماز در آن هم باطل است و همچنین لباس حریر یعنی ابریشم و مراد از وَ هُوَ فِی الْخِصامِ غَیْرُ مُبِینٍ برای این است که نظر به ضعف بیان این بنات نمی تواند حجت خود را بیان کنند که با پدران قسی القلب که ما چه گناهی داریم که ما را زنده زیر خاک می کنند یا با کراهت و اهانت با ما رفتار می کنند و این تفسیر مناسب با آیات قبل است.

تفسیر دوم اینکه مراد اصنام و آلهه آنها است که آنها را بجواهرات و طلا و حلی و حلل زینت می کنند و اینها قدرت بر تکلم و اقامه حجت بر الوهیت خود ندارند.

تفسیر سوّم راجع به قضایای فرعون و موسی است چون فرعون بر فرش طلاباف می نشست و خود را به جواهرات زینت میکرد این کلام فرعون است که من با این همه حلی و جواهرات نشو و نما کرده ام و ضمیر هو بموسی برگردد که زبانش لکنت دارد و از عهده بیان برنمی آید و این تفسیر بسیار بعید است چنانچه تفسیر دوم هم بعید به نظر می آید چون تعبیر به من فرموده که از برای ذوی العقول است و اگر مراد اصنام باشد مناسب با ما است نه من.

ص: 14

[سوره الزخرف (43): آیه 19] .... ص : 14

وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ (19)

و قرار دادند این کفار و مشرکین ملائکه را که این ملائکه کسانی هستند که آنها بندگان خداوند رحمن هستند زنها که گفتند ملائکه زن هستند آیا اینها ملائکه را مشاهده کرده اند و آنها را دیده اند زود باشد که نوشته می شود در نامه عمل آنها شهادت آنها و از آنها سؤال می شود که از روی چه مدرکی شهادت می دهید.

این مسئولیت اختصاص به کفار و مشرکین ندارد امروز این دراویش و اهل تصوف و عوام شیعه شمائلی درست کردند که صورت پیغمبر و امیر المؤمنین و صدیقه طاهره که روی صورتش یک پرده سفیدی کشیده شده و صورت حسنین که دامن پیغمبر نشسته اند و صورت جبرئیل با دو بال بصورت زنها بالای سر آنها پرواز می کند فردای قیامت از آنها سؤال می شود که شما از کجا صورت این پنج تن آل عبا را و جبرئیل و ملائکه را مشاهده کرده اید خدمت آنها مشرف شده اید یا عکس آنها را برداشته اید بخصوص امیر المؤمنین را با سبیل وافر که صوفیها می گویند و بقدری این شمائل ها در نزد آنها اهمیت دارد که اگر یک نفر علماء منع کند او را کافر و مرتد می گویند با اینکه اصلا کشیدن صور ذی روح مورد اشکال است حتی اگر در حجره باشد بعضی نماز در آن حجره را اشکال کردند باری بگذریم.

وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً ملائکه که آنی از عبادت خداوند فتور و ملالتی ندارند که می فرماید وَ مَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ لا یَسْتَحْسِرُونَ یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُونَ- انبیاء آیه 19 و 20- و کلام اینها دو کلمه کفر است یکی آنکه ملائکه را دختران خدا گفتند و یکی آنها را دختر و نساء شمردند.

أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ آیا ملائکه بر آنها بصورت ملکی نازل شدند یا اینها به آسمان رفتند و ملائکه را مشاهده کردند یا پیغمبری و امامی صورت آنها را نشان

ص: 15

[سوره الزخرف (43): آیه 20] .... ص : 15

وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَخْرُصُونَ (20)

و گفتند اگر خداوند می خواست ما عبادت اینها را نکنیم ما هم نمی کردیم نیست از برای آنها علمی به این کلام نیستند آنها مگر تخمین و تخرص زنندگان.

وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ دو احتمال می رود یکی آنکه بگویند خداوند رحمن امر فرموده و دستور داده که ما عبادت کنیم آلهه خود را از ملائکه و شمس و قمر و اصنام و غیر اینها چنانچه می فرماید وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی زمر آیه 4- و می فرماید وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها- اعراف آیه 27- احتمال دویم قول جبریه است که می گویند خدا ما را مجبور بعبادت اینها کرده ما باختیار خود عبادت نمی کنیم چون در افعال عباد سه قول است تفویض که انسان مستقل

ص: 16

[سوره الزخرف (43): آیه 21] .... ص : 17

أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِکُونَ (21)

آیا دادیم به آنها کتابی که از پیش از این قرآن باشد پس آنها بآن کتاب تمسک می کنند و استمساک می نمایند.

کدام کتب سماوی و صحف انبیاء سلف به این معنی دلالت دارد که مدرک آنها باشد بالاخص مشرکین حجاز که نه معتقد بموسی هستند و تورات او و نه بداود و زبور او و نه به عیسی و انجیل او و نه از صحف انبیاء قبل چیزی در دست دارند تمام مدرک آنها شیطان است.

توضیح کلام: ما قطع نظر از قرآن مجید هیچگونه مدرکی از انبیاء سلف نداریم زیرا انبیاء قبل از موسی نه دلیلی بر نبوت و رسالت آنها هست و نه معجزه ای از آنها در دست هست و نه کتابی و اما موسی اگر چه یهود و نصاری معتقد هستند و عیسی را نصاری و کتبی بنام تورات و عهد قدیم و بنام انجیل و عهد جدید در دست دارند لکن از همین کتب آنها رد آنها و کذب این کتب ثابت می شود زیرا سه مرتبه تورات موسی از بین رفته و مشرکین آنها را از بین بردند و از انجیل این چهار انجیل آنها هر یک تکذیب دیگر می کند بعلاوه مشتمل بر یک کفریاتی است که خود دلیل بر بطلان خود است و تفصیل این دعوی را ما در مجلد اول کلم الطیب در بحث نبوت خاصه بیان کرده ایم مراجعه فرمائید.

أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ استفهام انکاری است یعنی همچه کتابی ما نفرستادیم و هیچ نبیی و رسولی همچه خبری نداده که ملائکه اناث و دختران خدا هستند و باید عبادت آنها و سایر آلهه آنها را نمود فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِکُونَ که اینها مدرک خود قرار دهند.

[سوره الزخرف (43): آیه 23] .... ص : 19

وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ (23)

همین نحو که مشرکین برای شما عذر تراشی می کنند با سایر مرسلین هم بوده که ارسال نفرمودیم از قبل شما در هر شهرستان و آبادیها مگر آنکه گفتند بزرگان و خوشگذران آنها که محققا ما یافتیم پدران خود را بر این طریقه و ما به آثار آنها اقتدا می کنیم.

وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها ماء نافیه است و استثناء از نفی اثبات است یعنی هر رسولی که فرستادیم و مترفون اکابر و رؤساء و اعیان آنها هستند که هر چه آنها بگویند یا عمل کنند تبعه هم متابعت می کنند.

إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ یعنی بر همین طریقه شرک و کفر.

وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ در اینجا تعبیر به اقتدا کرده و در آیه قبل به اهتداء، اقتدا بجهت احترام آباء و اجداد است و لو بر باطل باشد که بر فرض بفهمیم که آنها بر باطل بودند زیر بار این نمی رویم که آباء و اجداد خود را بدگویی کنیم ما دست از متابعت آنها برنمی داریم ولی اهتداء یعنی اینکه اینها راه حق را پیدا کرده و ما را هم هدایت به همان راه حق نموده و از این دو آیه استفاده میتوان کرد که مشرکین در اعصار انبیاء سلف یقین بحقانیت مسلک آباء نداشتند چنانچه در دو آیه قبل فرمود ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ و در سوره جاثیه می فرماید وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ- آیه 23.

[سوره الزخرف (43): آیه 25] .... ص : 20

فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ (25)

پس ما انتقام کشیدیم از آنها پس نظر کن ای رسول محترم که چگونه بود عاقبت تکذیب کنندگان.

قوم نوح در اثر تکذیب نوح به غرق هلاک شدند قوم شعیب در اثر تکذیب صالح به صیحه و صاعقه هلاک شدند قوم لوط در اثر تکذیب لوط به خسف و امطار حجاره هلاک شدند قوم شعیب در اثر تکذیب شعیب به رجفه و صاعقه، فرعونیان در اثر تکذیب موسی به غرق در رود نیل هلاک شدند اینها عذاب دنیوی آنها تا برسند بعذابهای آن عالم که فنا و زوال ندارد.

فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ خداوند انتقام ظلم ظالم را می کشد از ظالم و کفر کافر را از کافر و شرک مشرک را از مشرک در سوره فجر بعد از آیه أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ- الی قوله- وَ ثَمُودَ الَّذِینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ وَ فِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتادِ- الی قوله- فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذابٍ می فرماید إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ- آیه 5 الی 31.

فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ تکذیب انبیاء و مخالفت او امر الهی و ارتکاب معاصی و شرک و کفر و ضلالت و ظلم عاقبت سویی دارد چنانچه ایمان و اطاعت و ارشاد عاقبت خیری دارد «اللهم اجعل عاقبة امرنا خیرا بجاه محمد و آله»

ص: 21

[سوره الزخرف (43): آیات 26 تا 27] .... ص : 21

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِی بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ (26) إِلاَّ الَّذِی فَطَرَنِی فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ (27)

و زمانی که فرمود ابراهیم برای پدرش آزر و برای قومش محققا من بری و بیزارم از آنچه شما می پرستید مگر خداوندی که مرا خلق فرموده پس محققا خداوند باشد که مرا هدایت فرماید.

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ متعلق بفعل محذوف است یعنی اذکر زمانی که گفت ابراهیم.

لِأَبِیهِ مراد آزر عموی ابراهیم است که اطلاق اب بر او می کند چون در دامن او بزرگ شده که مکررا بیان شده با دلیل و برهان.

وَ قَوْمِهِ ممکن است مرجع ضمیر ابراهیم باشد یعنی قوم ابراهیم یا مرجع ابیه باشد که قوم آزر باشند و این اظهر است.

إِنَّنِی با سه تأکید.

بَراءٌ یعنی بری و بیزارم مِمَّا تَعْبُدُونَ که بعضی عبده شمس و قمر و کواکب بودند بعضی عبده اصنام بعضی عبده ملائکه و شیاطین از کلیه اینها بیزارم.

إِلَّا الَّذِی فَطَرَنِی بعضی گفتند استثناء منقطع است لکن ظاهرا متصل است چون مشرکین عبادت خدا را هم معتقد بودند لذا مشرک نام نهاده شدند پس معنی اینکه در میان معبودان شما من فقط عبادت می کنم آن کسی را که مرا از کتم عدم بوجود آورده و تطوراتی را سیر داده از نطفه و علقه و مضغه تا بدنیا آورده و نشو و نما فرموده تا بحد رشد رسانیده.

فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ. سؤال: ابراهیم که هدایت شده بود بلکه از اول عمر معصوم بود بخصوص در این موقع که دعوت می کند که مقام رسالت را بلکه اولو العزمی را دارا بود چرا نفرمود «هدینی» و گفت «سهیدین» جواب: هم ایجاد میفرماید و هم ابقاء که آن به آن اضافه می فرماید ممکن همین نحوی که در

ص: 22

[سوره الزخرف (43): آیه 28] .... ص : 22

وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (28)

و قرار داد او را کلمه باقیه در عقب و اعقاب ابراهیم باشد که آنها رجوع کنند.

وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ در تفسیر کلمه باقیه سه تفسیر شده بعضی گفتند کلمه توحید است «لا اله الا اللَّه» که کلمه اخلاص هم گویند و کلمه طیّبه هم نام نهاده شده بعضی گفتند برائت از آلهة که فرمود إِنَّنِی بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ لکن اخبار بسیاری از ائمه اطهار و از شخص حضرت رسالت سؤال کردند از اینکه کلمه باقیه چیست فرمودند امامت است و این منطبق می شود با آیه شریفه که می فرماید وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی- بقره آیه 124- خداوند این امامت را باقی داشت تا دامنه قیامت که هیچ زمانی نشد که زمین خالی از امام باشد و در اخبار هم داریم که می فرماید

«لو خلت الارض عن الحجة لساخت باهلها و لماجت باهلها اما ظاهرا مشهودا او غائبا مستورا»

و هم چنین در کلمه فی عقبه بعضی گفتند «فی ذریته و نسله» که تمام موحد بودند و بعضی گفتند مراد قریش است که برائت از آلهه باشد و لکن این دو تفسیر غلط صرف است زیرا بسیاری از ذریه ابراهیم چه در بنی اسرائیل و چه در بنی اسماعیل مشرک بودند و تبری از آلهه هم نداشتند و لکن مستفاد از اخبار همان منصب امامت است که باقی است در ذریه ابراهیم تا صفحه محشر و توضیح کلام اینکه ابتداء که خدا فرمود إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً کلمه الناس شامل جمیع افراد بشر میشود و امام بر جمیع افراد بشر یکی بیشتر نمی شود و کلمه «و من ذریتی»

ص: 23

[سوره الزخرف (43): آیه 29] .... ص : 23

بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّی جاءَهُمُ الْحَقُّ وَ رَسُولٌ مُبِینٌ (29)

بلکه متمتع نمودم آنها را و پدران آنها را و مهلت دادم آنها را تا اینکه آمد آنها را حق که دین مقدس الهی باشد و رسولی که بیان کننده باشد.

اشاره به اینکه تا حجت بر آنها تمام نشود و پیغمبر نفرستد و دین حق را بر آنها بیان نکند و راه عذر بر آنها بسته نشود که فردای قیامت نگویند و اعتذار نجویند که می فرماید وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقالُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزی طه آیه 134- و می فرماید وَ لَوْ لا أَنْ تُصِیبَهُمْ مُصِیبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَیَقُولُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ- قصص آیه 47.

بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ بمتاع دنیا و زخارف آن و غرق شهوات و هواهای نفسانی.

ص: 24

[سوره الزخرف (43): آیه 30] .... ص : 24

وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ کافِرُونَ (30)

پس چون که آمد آنها را حق نپذیرفتند و گفتند این سحر است و محققا ما به او کافر هستیم.

وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ که دین مقدس اسلام باشد و قرآن مجید و معجزات صادره از حضرت رسالت و احکام متقنه اسلام.

قالُوا هذا سِحْرٌ گفتند این کفار و مشرکین این سحر است که معجزه را سحر شمردند و قرآن را مفتریات و پیغمبر را ساحر و کذاب و مجنون و مفتری دانستند و گفتند:

وَ إِنَّا بِهِ کافِرُونَ به این دین و به این قرآن و به این پیغمبر کافر هستیم.

دین اسلامی که اتم تمام ادیان است از حیث عقائد و اخلاق و احکام و قرآنی که یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ که می فرماید إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ- اسراء آیه 9- و می فرماید وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ- نحل آیه 91- و پیغمبری که اشرف تمام ممکنات و افضل تمام انبیاء و خاتم تمام رسل است این دین را باطل و این قرآن را مفتریات و این پیغمبر را ساحر بشمارند و بگویند:

[سوره الزخرف (43): آیه 32] .... ص : 25

أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ (32)

آیا اینها قسمت می کنند رحمت پروردگار تو را ما قسمت کرده ایم بین آنها معیشت زندگانی آنها را در حیات دنیوی و بالا بردیم بعضی را فوق بعضی از حیث درجات تا اینکه بعضی بعض دیگری را بکار بگیرند و تسخیر کنند و رحمت پروردگار تو بهتر است از آنچه اینها جمع آوری می کنند.

توضیح کلام اینکه انسان در امر معیشت مدنی بالطبع است بیک دیگر کمال احتیاج را دارند: بنّا، نانوا، قصاب، بقال، خیاط، تاجر، کاسب، نجار صانع، کارگر، کارفرما و غیر اینها بسا یک مملکت ایران که سی میلیون جمعیت آن است کافی نیست برای رفع کلیه حوائج احتیاج به ممالک خارجه دارند لذا می فرماید:

أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ که رسالت باید به ثروتمندان برسد و بصاحبان قبیله و عشیره.

نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ یکی را غنی و یکی را فقر یکی را توسعه یکی را ضیق اشاره به اینکه امور معیشت بدست شما نیست اگر بود همه می خواستند سلطنت داشته باشند و میلیونر باشند و صاحب قوه و قدرت.

مهندسی که به کل نکهت و به گل جان داد به هر که هر چه سزاوار حکمت است آن داد

ص: 26

[سوره الزخرف (43): آیات 33 تا 35] .... ص : 26

وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَیْها یَظْهَرُونَ (33) وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ (34) وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ (35)

و اگر نبودند افراد بشر یک اجتماع واحده که محتاج به معاشرت با یکدیگر

ص: 27

[سوره الزخرف (43): آیه 36] .... ص : 28

وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ (36)

هر کسی که اعراض کند و غفلت ورزد از یاد خداوند رحمن می گیریم و مسلط می کنیم برای او شیطانی که او را اغوا می کند پس آن شیطان از برای او قرین است و از او جدا نمی شود.

موقعی که شیطان رانده درگاه الهی شد برای ترک سجده به آدم گفت لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلَّا قَلِیلًا قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُوراً وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلَّا غُرُوراً إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلًا- اسراء آیه 64 الی 67- لذا می فرماید:

وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ که خود را از تحت عبودیت حق خارج کرد شیطان بر او مسلط می شود که مفاد.

نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً است.

فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ مکررا اشاره شده که قلب انسان دو راه دارد: یکی راه ملک که الهامات ربانی در قلب وارد می شود و یکی راه شیطان است که وسواس شیطانی وارد می شود در راه ملک توجه بخدا است و ذکر او و صفات حمیده اینها این در را به روی قلب بسته اند و راه شیطان حب دنیا و شهوات نفسانی و صفات خبیثه است

ص: 29

[سوره الزخرف (43): آیه 37] .... ص : 29

وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ (37)

و محققا شیاطین این کفار و مشرکین و ضالین را صد سبیل می کنند و گمان می کنند که اینها هدایت شده اند.

وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ از صراط مستقیم چنان راه بر آنها می بندند که هیچ خیال خیری و دین در مخیّله آنها خطور نمی کند چنانچه از قول شیطان می فرماید:

قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ خداوند هم در جواب او می فرماید: قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ- اعراف آیه 6 و 7-.

وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ آن قدر دنیا و زخارف آن و شهوات نفسانی در نظر آنها جلوه می دهد که گمان می کنند راه صحیح و درست همین است که می روند و اهل حق را عقب افتاده و امّل و کهنه پرست می شمارند و بیدار نمی شوند مگر حال موت که می فرماید:

«الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا»

لذا می فرماید:

[سوره الزخرف (43): آیه 39] .... ص : 30

وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ (39)

و هرگز نفع نمی بخشد شما را امروز چون ظلم کردید بخود محققا شما با قرناء خود در عذاب شرکت دارید.

وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ لن برای نفی تأبید است یعنی هرگز الی الابد هیچ گونه نفعی بر شما ندارد هر چه یا لیت بگوئید و یا حسرتا و یا ویلتنا و آرزوی مراجعت بدنیا و هر چه با شیطان و اکابر خود مخاصمه کنید و هر چه از ملائکه عذاب و مالک جهنم درخواست کنید هیچ فائده ندارد فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ- آل عمران آیه 102، انعام آیه 30- فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ- اعراف 37- و در بسیاری از آیات دیگر.

إِذْ ظَلَمْتُمْ خود به خود ظلم کردید که خود را در معرض این عذاب انداختید و ظلم به انبیاء و ائمه هدی و علماء اعلام و مؤمنین نمودید و بالاتر از همه ظلم

ص: 31

[سوره الزخرف (43): آیه 40] .... ص : 31

أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ (40)

آیا پس شما شنوا می کنی آدم کر را یا راه نمایی می کنی کور را و کسی که بوده باشد در ضلالت آشکارا.

مکرر گفته ایم و باز هم می گوئیم که انسان همین نحوی که جنبه روح حیوانی دارد و بدن عنصری همین نحو جنبه روح ملکوتی و جوهر سماوی دارد که در آیات و اخبار تعبیر به قلب می کنند و همین نحو که این چشم دارد می بیند گوش دارد می شنود زبان دارد می گوید ذوق دارد می چشد شامه دارد می بوید لامسه دارد حس میکند همین نحو تمام این قوا را روح ملکوتی هم دارد و همین نحو اگر چشم سر کور باشد نمی بیند و لو مقابل شمس بایستد و اگر کر باشد نمی شنود و لو صدای توپ باشد و اگر ذائقه نداشته باشد طعم را نمی چشد و لو در اعلی درجه تلخی باشد و اگر شامه خراب باشد نمی بوید و لو عطر تند و شدید باشد و اگر لال باشد نمی گوید و اگر بی حسّ باشد درک نمی کند و لو عضو را پاره پاره کنند و قطعه قطعه همین نحو است روح ملکوتی و همین نحو که مرکز این حواس ظاهره دماغ است که مراد مغز سر باشد همین نحو مرکز آن حواس باطنه قلب است اگر گوش آن کر باشد نمی شنود و لو تمام انبیاء بخواهند او را گوشزد کنند و اگر کور باشد نمی بیند و لو تمام حقائق را مقابل او بیاورند و اگر لال باشد اعتراف و اقرار نمی کند و اگر ذوق نداشته باشد طعم ایمان و اعمال صالحه را نمی چشد و اگر حس نداشته باشد لمس حقایق را نمی کند و اگر شامه نداشته باشد بوی حقیقت به مشامش نمی رسد و هکذا و فرق بین این دو این است که بسا این حواس ظاهره بدون اختیار از دستش می رود ولی آن حواس باطنه را باختیار از دست می دهد چشم آن را کور می کند گوش او را کر می کند زبان او را لال می کند شامه او را فاسد می کند لامسه

ص: 32

[سوره الزخرف (43): آیات 41 تا 42] .... ص : 32

فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ (41) أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ (42)

پس یا اینکه می بریم بشما یعنی پس از رحلت شما از این عالم پس محققا ما از آنها انتقام خواهیم کشید یا آنکه قبل از وفات شما بشما می نمائیم آن چیزی که وعده داده ایم آنها را پس محققا ما بر آنها کمال قدرت و اقتدار را داریم.

فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ کلمه اما برای تردید نیست بلکه برای تقسیم است که انتقام ما از کفار و مشرکین دو قسمت است یک قسمت پس از رحلت شما است و این جمله عموم دارد زیرا پس از وفات حضرت رسالت شامل می شود از زمان امیر- المؤمنین تا ظهور حضرت بقیة اللَّه و تا دوره رجعت و تا قیامت لکن در اخبار بسیاری داریم که تفسیر فرموده اند به دوره سلطنت امیر المؤمنین و جنگ بصره با عایشه و طلحه و زبیر و اهل بصره لکن مکرر گفته ایم که اخبار بیان مصداق می کند و منافی با عموم آیه ندارد و بالجمله خداوند از تمام کفار و مشرکین و ظالمین به امیر المؤمنین و به ائمه طاهرین و به مؤمنین بالاخص به وجود مقدس حضرت رسالت در مراحل زیادی انتقام خواهد کشید.

فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ حتی در قیامت.

أَوْ نُرِیَنَّکَ الَّذِی وَعَدْناهُمْ که در جنگ بدر و حنین و احد و سایر جنگها که خداوند با اینکه عده مسلمین قلیل بودند و عده کفار و مشرکین بسیار چه نحوه خداوند از آنها انتقام کشید و پیغمبر و مسلمین را نصرت داد که خداوند وعده

ص: 33

[سوره الزخرف (43): آیه 43] .... ص : 33

فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (43)

پس شما مستمسک شو و محکم بگیر به آنچه وحی شده است به سوی تو محققا بر صراط مستقیم هستی.

فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ ما به وظیفه خود طبق حکم و مصالح از دشمنان تو انتقام خواهم کشید چه در زمان حیات شما چه پس از رحلت شما، شما هیچگونه وحشتی و اضطراب خیالی در خود راه مده و به آنچه دستور داده شده عمل نما چنانچه در جای دیگر می فرماید فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ- هود آیه 114- و نیز می فرماید فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ- حجر آیه 94- این خطاب و لو به پیغمبر اکرم است لکن وظیفه تمام مؤمنین همین است باید به وظائف دینی عمل نمایند و وحشتی از معاندین نداشته باشند خداوند دفع شرّ اشرار را می کند و مؤمنین را یاری می فرماید و حفظ می کند باید در کلیه امور توکل به خدا نمود.

إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ البته کسی که در صراط مستقیم سیر کند زودتر به مقصد

ص: 34

[سوره الزخرف (43): آیه 44] .... ص : 35

وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ (44)

و محققا او هر آینه ذکر است از برای تو و از برای قوم تو پس زود باشد که سؤال کرده می شوید.

وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَ لِقَوْمِکَ مرجع ضمیر و انه قرآن مجید است بدلیل قوله تعالی إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ- حجر آیه 9- و قوله تعالی حکایة از قول مشرکین در همین سوره حجر وَ قالُوا یا أَیُّهَا الَّذِی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنَّکَ لَمَجْنُونٌ آیه 6- که یکی از اسامی قرآن ذکر است و در بعض اخبار هم تفسیر به قرآن شده لکن در بعض اخبار تفسیر به وجود مقدس پیغمبر شده و اهل ذکر ائمه هدی و استشهاد کردند به آیه شریفه فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ- نحل آیه 45-.

اقول: ظاهر این است که همان قرآن باشد بدلیل قوله وَ إِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ زیرا پیغمبر ذکر بر خود نیست قرآن است و ائمه اطهار هم اهل قرآن هستند چون قرآن در خانه آنها نازل شده و آنها عارف به ظواهر و بواطن و محکمات و متشابهات قرآن هستند «انما یعرف القرآن من خوطب به» و آنها راسخون فی العلم هستند که میفرماید وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ- آل عمران آیه 5- و مراد از قوم تمام افراد است تا دامنه قیامت مثل قوم نوح و هود و صالح و ابراهیم و شعیب و لوط و موسی و عیسی که قوم آنها امت آنها بودند که بر آنها مبعوث شده بودند.

وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ خطاب به پیغمبر و قوم است که تمام امت هستند اما سؤال از حضرت رسول که کوتاهی در امر رسالت و تبلیغ و بیان آیات شریفه قرآن نکرده باشد، و امّا سؤال از امّت در عمل باین قرآن و فرمایشات آن و دستورات آن که از زمان خود حضرت رسالت الی زماننا هذا با این آیات قرآن چه کردند و می کنند که میفرماید وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ

ص: 36

[سوره الزخرف (43): آیه 45] .... ص : 36

وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ (45)

و سؤال کن از کسانی که ما فرستادیم از پیش از پیغمبران ما آیا قرار دادیم و جعل فرمودیم از غیر خداوند رحمن خدایانی که عبادت آنها بکنند.

اولین دعوت تمام پیغمبران دعوت به توحید بوده بلکه غرض اصلی از ارسال رسل همان توحید بود و بقیه دستورات متفرع بر همین توحید است که

«اول الدین معرفة اللَّه و کمال معرفته توحیده- الخطبة».

وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا بعضی گفتند سؤال از مؤمنین اهل کتاب است که انبیاء بنی اسرائیل بر آنها ارسال شده پس معنی وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا بتقدیر مضاف و بعضی گفتند مراد سؤال از اهل کتابین یهود و نصاری توراة و انجیل لکن خلاف ظاهر آیه است و اخبار بسیاری داریم که مراد لیلة المعراج است که ارواح جمیع انبیاء و رسل در خدمتش مشرف شدند حضرت بر حسب امر الهی از آنها سؤال کرد که شما بر چه مبعوث شدید گفتند:

بر توحید و بشارت به رسالت شما و ولایت علی امیر المؤمنین و این اخبار مفصل است خلاصه آن ذکر شد.

أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً از شمس و قمر و اصنام و ملائکه و جن و انس و آتش و حیوانات که هر دسته از مشرکین آنها را آلهه خود قرار داده بودند.

یُعْبَدُونَ بلکه مسئله توحید بحکم عقل و حس از ابده بدیهیات است جای شک و ریب نیست.

[سوره الزخرف (43): آیه 47] .... ص : 37

فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآیاتِنا إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ (47)

پس چون که آمد موسی آنها را بآیات ما ناگاه آنها از این آیات میخندیدند.

فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآیاتِنا چنین معجزات با هرات مثل عصا و ید و بیضاء و بلعیدن

ص: 38

[سوره الزخرف (43): آیه 48] .... ص : 38

وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلاَّ هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها وَ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (48)

و ما نشان ندادیم آنها را از آیه مگر آنکه بزرگتر بود از آیه دیگر و گرفتیم آنها را بعذاب باشد که آنها برگردند.

وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها ابتدا عصا اژدها شد که یک لب بالای قصر فرعون و یک لب اسفل قصر سپس افعی شد سحر سحره را بلعید، پس انفلاق بحر نمود دوازده جاده خشک در دریا پیدا شد و هکذا.

وَ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ که می فرماید وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ- اعراف آیه 127 و میفرماید فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آیاتٍ مُفَصَّلاتٍ- اعراف آیه 130-.

لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ لعلّ از برای تردید نیست زیرا خدا می داند که اینها بر نمی گردند بلکه بمعنی باید است یعنی پس از مشاهده این عذابها باید برگردند از شرک و کفر و موحد شوند و تصدیق رسالت موسی کنند و از اعمال زشت خود دست بردارند و در تحت اطاعة خدا و رسول درآیند پس از گرفتاری به این عذابها.

[سوره الزخرف (43): آیه 50] .... ص : 39

فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ (50)

پس چون برطرف کردیم از آنها عذاب را در این هنگام نکث عهد کردند و هدایت نشدند.

فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ این کشف عذاب برای امتحان و اتمام حجت و رفع عذر آنها است که فردای قیامت نگویند اگر عذاب بر ما برداشته شده بود ما ایمان می آوردیم و هدایت می شدیم با اینکه این عذر اصلا موجه نبود و این تقاضا هم بی مورد بود قضیه بعکس است سزاوار بود موسی به آنها بفرماید اولا شما ایمان بیاورید و هدایت شوید تا خداوند رفع بلا بکند و شما را متنعم به نعم بفرماید زیرا اثر این عذابها و بلیات شرک و کفر و طغیان و سرکشی است و معاصی باید آنها برطرف شود تا آثارش برداشته شود کلام اینها مثل این است که فردای قیامت بگویند ما را جهنم نبر و عذاب نکن تا ما ایمان بیاوریم.

جواب: می خواستید ایمان بیاورید تا شما را جهنم نبرم و عذاب نکنم

ص: 40

[سوره الزخرف (43): آیه 51] .... ص : 40

وَ نادی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ قالَ یا قَوْمِ أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی أَ فَلا تُبْصِرُونَ (51)

و ندا در داد فرعون در میانه قوم خود گفت ای قوم من آیا از برای من سلطنت مصر و این انهار که از زیر قصر من می رود آیا پس از این باز بصیرت پیدا نمی کنید به الوهیت و خدایی من.

چه اندازه حماقت است که سلطنت چهار روزه دنیا آنهم یک قسمت زمین مملکت مصر و چند نهر که از پای قصر او گذر می کند دلیل بر خدایی و الوهیت خود میگیرد و این معجزات به این عظمت و بزرگی موسی را سحر می پندارد اگر چه حق بر او مکشوف بود لکن جحود می کرد چنانچه می فرماید وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا- نمل آیه 14- و کفر جحودی بدترین اقسام کفر است و مثل آنها مثل کسانی است که می دانستند حق علی (ع) و سایر ائمه را و انکار کردند از روی ظلم و بلند پروازی.

وَ نادی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ فرعون پس از معجزات با هرات موسی ترسید که قوم ایمان بیاورند چنانچه سحره ایمان آوردند و بنی اسرائیل و جماعتی از قبطیان و دستگاه خدایی او درهم کوبیده شود لذا در مقام القاء شبهه برآمد گاهی به سحره گفت إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ- شعراء آیه 48- و به قوم خواست به این زخارف دنیوی اینها را فریب دهد چنانچه به عین یزید همین مغلطه را بر مجلسیانش انداخت و تمسک کرد به آیه قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ- الایه ولی غافل از اینکه نور خدا را نمی توان خاموش کرد سر مطهر و خطبه زینب و منبر زین العابدین او را و پدر او را و پیشینیان آنها را رسوا و مخذول نمودند.

ص: 41

[سوره الزخرف (43): آیه 52] .... ص : 41

أَمْ أَنَا خَیْرٌ مِنْ هذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ وَ لا یَکادُ یُبِینُ (52)

آیا من بهتر و سزاوارترم از این کس که او خوار و پست است و نزدیک نیست که بتواند بیان کند.

چرا موسی را با یک لباس بیابانی دیدی عصای او را مشاهده نکردی ید و بیضاء او را ندیدی، شجاعت و قوت قلب او را که در مقابل مثل تو عرض اندام کند و گفتی:

أَمْ أَنَا خَیْرٌ چه خیریتی در تو بود این مال و منال که هیچ اعتباری ندارد هر روز بنام یکی است اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِیدٌ- حدید آیه 19- و نیز می فرماید وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ- حدید آیه 30- مِنْ هذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ نه مالی دارد و نه عده و عده و جمعیتی فقیر و بی بضاعت است.

وَ لا یَکادُ یُبِینُ مفسرین گفتند برای عقده ای بود که در لسان موسی بود که الان هم یهود برای تشبه به موسی زبان خود را تغییر می دهند لکن گفتیم این حرف تمام نیست و همان موقعی که مبعوث به رسالت شد عرض کرد وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی- الآیات الی قوله تعالی- قالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسی طه آیه 28 الی 37- بلکه برای این بود که بملایمت صحبت می کرد و لین کلام حسب الدستور خداوند متعال که فرمود بموسی و هارون فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی طه آیه 46-.

ص: 42

[سوره الزخرف (43): آیه 53] .... ص : 42

فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ (53)

پس چرا القاء نمی شود بر او دست بند از طلا یا نمی آید با او ملائکه که قرین و همدوش او باشند در دعوت.

بسیار مورد تعجب است کسی که اصلا به خدای موسی معترف نیست چنانچه قبلا اشاره شد چگونه معترف به ملائکه می شود؟ معلوم می شود که فرعون دست و پای خود را گم کرده و مضطرب شده و به این در و آن در می زند بلکه اذهان قوم را منصرف کند و نمی داند چه بگوید زیرا.

فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ چه مدخلیتی دارد در صدق دعوی موسی اگر غرض به نحو اعجاز بوده عصا و ید و بیضاء بسیار مهم تر و بالاتر از سوره ذهب است و اگر مراد دولت و ثروت است دارا بودند دست بند دلیل بر او نیست بسیاری از قوم او دارا بودند و دولت و ثروت نداشتند.

أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ.

اولا: ملائکه بصورت ملکی که مشاهده نمی شود و اگر بصورت بشری بیایند از کجا ملک باشند.

و ثانیا: اگر همدست لازم است هارون که همدست او بود بصورت دیگر احمق تر از فرعون قوم فرعون که این گفتار بیهوده او در آنها اثر گذاشت که می فرماید:

[سوره الزخرف (43): آیه 55] .... ص : 43

فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ (55)

پس چون که ما را بغضب آوردند انتقام کشیدیم از آنها پس غرق نمودیم آنها را بالتمام.

فَلَمَّا آسَفُونا اسف شدت غضب و بعضی گفتند شدت حزن لکن نسبت بخداوند عذاب و سخط الهی است چنان که حب تفضل و نعم او است زیرا خداوند محل حوادث نیست و تغییر در ساحت قدس او روا نیست.

انْتَقَمْنا مِنْهُمْ انتقام اخذ بظلم است و نصرت مظلوم و چون اینها نسبت به بنی اسرائیل بسیار ظلم کردند که اطفال آنها را سر می بریدند زنهای آنها را به کنیزی و کلفتی می بردند مردان آنها را به اعمال شاقه وادار می کردند بلکه ظلم بدین و ظلم بنفس هم داشتند خداوند از آنها انتقام کشید.

فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ که شرح غرق فرعون و تمام قومش در بسیاری از سور بیان شده احتیاج بتکرار ندارد در رود نیل و نجات موسی و قومش.

[سوره الزخرف (43): آیه 57] .... ص : 44

وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلاً إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ (57)

و چون زده شد از برای پسر مریم مثلی قوم شما از این مثال انزجار پیدا کردند.

کلمات مفسرین در این آیه مختلف است و تمام بدون مدرک، ولی اخبار معتبره بسیار داریم. از کلینی و شیخ طوسی در کافی و تهذیب از ابن بابویه و از طریق مخالفین ابن مغازلی در مناقب که خلاصه مفاد آنها این است که پیغمبر اکرم (ص) فرمود: مثل علی در امت من مثل عیسی بن مریم است در امت او و از این مثال قوم حضرت منزجر شدند و کلماتی گفتند که در آیه بعد می آید و مثل پیغمبر این بود که امت عیسی در حق عیسی سه فرقه شدند: یک فرقه یهود که اعدی عدو عیسی شدند و بغض او را داشتند و نسبت های ناروا به او دادند، یک فرقه نصاری که در حق او غلو کردند و پسر خدا و خود خدا او را دانستند و یک فرقه مقتصد که او را پیغمبر و فرستاده خدا و اولو العزم رسول و عبد الهی گفتند که آن دو فرقه در حد تفریط و افراط افتادند و کافر شدند و معذب به عذاب جهنم و فرقه ثالثه نجات و سعادتمند شدند، همین نحو در حق علی (ع) یک فرقه اعدی عدو علی حتی نسبت کفر به علی دادند مثل خلفاء و بنی امیه و نواصب و خوارج و امثال اینها و بغض علی را داشتند که حتی روز عاشورا به ابی عبد اللَّه گفتند: «انما نقاتلک بغضا منا لابیک و ما فعل باشیا خنافی بدر و حنین» و یک فرقه غلو کردند در حق علی و او را خداوند خالق سماوات و ارضین دانستند و این دو فرقه در عذاب مشترک هستند و فرقه ثالثه او را امام و خلیفه بلافصل پیغمبر و او را افضل از همه انبیاء بعد از حضرت رسالت می دانند و یازده نفر اولاد طیبین او را امام و وصی

ص: 45

[سوره الزخرف (43): آیه 58] .... ص : 45

وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلاَّ جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ (58)

و گفتند آیا آلهه ما بهتر هستند یا او ضرب مثل نکردند از برای تو مگر از روی جدل بلکه اینها قومی هستند که با شما مخاصمه و عداوت میورزند.

در مرجع ضمیر «ام هو» بسیار گفتند که ابن مریم حضرت عیسی است یعنی أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ اشاره به اینکه اصنام ما بهتر از عیسی هستند که استفهام تقریریست یعنی البته اصنام و الهه ما بهتر از عیسی هستند زیرا عیسی یک فردی است مثل سایر افراد بشر چنانچه سایر افراد لیاقت الوهیت ندارند عیسی هم مثل آنها.

جواب: آنها اینکه اصنام شما هم یک فلزی است یا چوبی است مثل سایر فلزات و چوب ها چنانچه سایر فلزات و چوبها لیاقت الوهیت ندارند اصنام شما هم لیاقت ندارد با اینکه عیسی هم شعور و ادراک و حس و حرکت داشت اصنام شما نه شعور نه ادراک نه حس نه حرکت دارند البته انسان اشرف از سایر جمادات و نباتات و حیوانات است. بعضی گفتند مرجع ضمیر «ام هو» امیر المؤمنین یعنی چرا پیغمبر علی را شبیه عیسی قرار داد که بعضی معتقد به او و بعضی دیگر منکر چرا شبیه اصنام ما قرار نداد که بعضی مثل ما معتقد به الوهیت آنها و بعضی منکر جواب: اولا آلهه شما مردم در حق آنها دو فرقه هستند مشرکین قائل به الوهیت

ص: 46

[سوره الزخرف (43): آیه 59] .... ص : 46

إِنْ هُوَ إِلاَّ عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلاً لِبَنِی إِسْرائِیلَ (59)

نیست عیسی مگر بنده خدا انعام کردیم بر او و قرار دادیم او را مثل از برای بنی اسرائیل.

إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ چنانچه خود عیسی در گهواره و در بغل مریم فرمود قالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ- الی آخر الآیات-- مریم آیه 31-.

أَنْعَمْنا عَلَیْهِ انعام الهی بر عیسی بسیار است که در حال طفولیت و صباوت مقام نبوت و رسالت و اولو العزمی به او عنایت فرمود و بر او کتاب نازل کرد و او را بدون پدر آورد و معجزات باهرات به او عنایت فرمود که می فرماید وَ یُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ رَسُولًا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ- الایة- آل عمران آیه 43- وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِی إِسْرائِیلَ که می فرماید إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ

ص: 47

[سوره الزخرف (43): آیه 60] .... ص : 47

وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ (60)

و بر فرض اگر می خواستیم و حکمت اقتضاء می کرد هر آینه جعل می کردیم از شما ملائکه در زمین جانشینان.

این آیه را دو نحوه تفسیر کردند: یکی آنکه اگر می خواستیم شما را از بین می بردیم و بجای شما ملائکه می فرستادیم روی زمین عبادت کنند جایگیر شما شوند. دیگر آنکه اگر می خواستیم شما بنی آدم را ملائکه قرار می دادیم و قلب ماهیت می کردیم و در زمین جایگیر می کردیم. و هر دو تفسیر بنظر بعید می آید زیرا اگر معنای اول باشد مناسب این بود بفرماید «لجعلنا الملائکة عوضا و بدلا عنکم» و کلمه «منکم» منافی با این معنا است و اگر معنی دوم باشد مناسب این بود بفرماید لَجَعَلْنا مِنْکُمْ و آنچه به نظر می آید و اللَّه العالم اینکه:

وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً یعنی از شما بنی آدم ملائکه قرار می دادیم یعنی از بنی آدم ملائکه خلق می کردیم و قلب ماهیت می کردیم خداوندی که قدرت دارد به آتش بفرماید یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ انبیاء آیه 69- قدرت دارد از خاک آدم خلق کند، از نطفه انسان خلق کند، عصا را افعی و اژدها کند قدرت دارد از انسان ملک خلق کند.

فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ در زمین جایگیر شود. خلف این است که چیزی جایگیر چیز دیگری باشد و از همین باب است خلیفه که جای پیغمبر بنشیند و اولاد و احفاد جای آباء و اجداد که می فرماید فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ- اعراف آیه 168- و خلیفة اللَّه در وجوب اطاعت و ولایت بر عباد اللَّه لکن تعبیر به لو امتناعیه فرمود که این بر خلاف حکمت و صلاح است و محالست از خداوند صادر شود.

[سوره الزخرف (43): آیه 62] .... ص : 48

وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ (62)

و منع نکند و جلوگیری نکند شما را شیطان از صراط مستقیم. محققا شیطان از برای شما دشمن آشکار است.

خداوند در چندین آیه گوشزد بندگان فرموده دشمنی شیطان و جلوگیری از صراط مستقیم را مثل آیه شریفه قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ- اعراف آیه 15- و مثل وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ- سبأ آیه 19- و مثل أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا

ص: 49

[سوره الزخرف (43): آیه 63] .... ص : 49

وَ لَمَّا جاءَ عِیسی بِالْبَیِّناتِ قالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَةِ وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ (63)

و چون آمد عیسی با معجزات بینات فرمود من آمدم شما را بحکمت و صلاح که آنچه صلاح شما است و مصلحت دارد دنیوی و اخروی بشما نشان دهم و از برای شما بیان کنم بعض آنچه در او اختلاف دارید حق آن را بشما بگویم پس از خدا بترسید و تقوا پیدا کنید و از مخالفت او پرهیز کنید و مرا اطاعت کنید.

وَ لَمَّا جاءَ عِیسی بِالْبَیِّناتِ مثل احیاء موتی و ابراء اکمه و ابرص و نفخ در گل که بصورت طیر میشد و پرواز می کرد و خبر دادن از آنچه اکل کرده اند و آنچه که ذخیره کرده اند.

قالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَةِ گفتیم حکمت از شئون علم است یعنی علم به مصالح و

ص: 50

[سوره الزخرف (43): آیه 64] .... ص : 50

إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ (64)

بدرستی که خداوند متعال اللَّه پروردگار من است و پروردگار شما پس او را عبادت و پرستش کنید این است راه مستقیم.

إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی من نه پسر خدا هستم و نه از اقانیم ثلاثه که نصاری گفتند اب و ابن و روح القدس بلکه یکی از بندگان او هستم چنانچه می فرماید قالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ

ص: 51

[سوره الزخرف (43): آیه 65] .... ص : 51

فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ عَذابِ یَوْمٍ أَلِیمٍ (65)

پس اختلاف کردند احزاب در مورد عیسی از میانه خود پس وای بر کسانی که ظلم کردند از عذاب دردناک.

نظیر این آیه در سوره مریم آیه 39 که می فرماید فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ و در اینجا لِلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْ عَذابِ یَوْمٍ أَلِیمٍ تعبیر فرموده و ما در مجلد هشتم این تفسیر صفحه 440 شرح کرده ایم و در این جا هم تذکر می دهیم.

فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ حزب عبارت از جماعتی است که دارای یک مسلک و یک مذهب هستند و بقیه احزاب را لعن و طرد می کنند و در مورد عیسی اما نصاری که چندین حزب شدند یک حزب که آنها را یعقوبیه می گویند عیسی را خدا دانستند چنانچه در قرآن می فرماید لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ- مائده آیه 17- یک حزب که آنها را نسطوریه گویند عیسی را ابن اللَّه گفتند که می فرماید وَ قالَتِ النَّصاری الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ- توبه آیه 30- یک حزب جزو- اقانیم ثلاثه می دانند که می فرماید لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ- مائده آیه 77- یک حزب یهود که مسیح را حرامزاده و زنازاده می دانند و اختلافات

ص: 52

[سوره الزخرف (43): آیه 66] .... ص : 52

هَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ (66)

آیا انتظاری می کشند این کفار مگر روز قیامت را این که بیاید آنها را بغتة و آنها نمی دانند.

در موضوع یوم القیمة و وقت آن لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ چنانچه می فرماید إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ- الایة- لقمان آیه 34- و بسیاری از روی انکار یا جهات دیگری سؤال می کنند یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ- اعراف آیه 186- یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ- ذاریات آیه 12- یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها- الی قوله تعالی- کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا عَشِیَّةً أَوْ ضُحاها- نازعات آیه 42 الی 46- لذا می فرماید:

هَلْ یَنْظُرُونَ یعنی موقعی که قیامت برپا می شود.

إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً بلکه یک چشم بهم زدن بلکه کمتر که می فرماید وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ نحل آیه 79.

وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ ولی این کفار درک نمی کنند و باور نمی کنند.

ص: 53

[سوره الزخرف (43): آیه 67] .... ص : 53

الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقِینَ (67)

دوستان و رفقاء دنیایی که جون در جون یکدیگر می کنند و می گویند ما یک جون در دو قالب هستیم فردای قیامت با یکدیگر کمال عداوت را دارند که می گویند تو مرا جهنمی کردی اگر تو نبودی من بهشتی می شدم مگر متقین کمال الفت و محبّت را دارند و هر کدام از دیگری تشکّر می کند که تو مرا سعادتمند کردی اگر تو نبودی من موفق نمی شدم.

الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ روز قیامت روزی است که می فرماید یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ- عبس آیه 34 الی 37.

إِلَّا الْمُتَّقِینَ مکرر مراتب تقوی را تذکر داده ایم که مرتبه اولی ایمان است که تقوای از عقائد فاسده مذاهب باطله و اهل ضلالت و منکر ضروریات دین و مذهب و اهل بدعت باشد ثم از اخلاق رذیله و صفات خبیثه ثم از معاصی کبار ثم از کلیه معاصی ثم از زخارف دنیا ما زاد از ضرورت ثم از توجه به غیر خدا سپس خداوند تفضلاتی که نسبت به متقین دارد و مثوباتی که به آنها عنایت می فرماید بیان می کند.

[سوره الزخرف (43): آیه 69] .... ص : 54

الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا مُسْلِمِینَ (69)

متقین کسانی هستند که بجمیع آیات ما ایمان آوردند و بودند تسلیم صرف در آنچه بر آنها تقدیر شده بود.

الَّذِینَ آمَنُوا بِآیاتِنا آیات الهی عموم دارد شامل جمیع انبیاء و اوصیاء و علماء دین و جمیع معجزات آنها و جمیع دستورات آنها و جمیع تقدیرات الهی می شود که ایمان مرکب ارتباطی است که اگر یکی از آنها را انکار کند ایمان می رود مثل نماز که اگر یک جزئش یا شرطش از بین برود باطل می شود یا یک مانع ایجاد کند.

وَ کانُوا مُسْلِمِینَ که گفتیم مقام تسلیم بالاتر از مقام رضا است و هیچ خودیتی در خود نبیند و تسلیم صرف باشد.

[سوره الزخرف (43): آیه 71] .... ص : 55

یُطافُ عَلَیْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَ أَکْوابٍ وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ وَ أَنْتُمْ فِیها خالِدُونَ (71)

دور می زند بر شما به کاسه هایی از طلا و لیوان هایی و در بهشت برای شما هست آنچه نفوس شما مایل باشد و آنچه چشمهای شما لذت برد و شما در آن بهشت همیشه جاویدانید.

یُطافُ عَلَیْهِمْ طواف دور زدن است مثل طواف کعبه و طواف کننده غلمان بهشتی هستند که خداوند آنها را توصیف می فرماید وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ- طور آیه 24- و اینها خدمه بهشت هستند.

بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ صحاف ظرف است مثل کاسه و لیوان که می فرماید یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَکْوابٍ وَ أَبارِیقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ واقعه آیه 17 و 18- و استعمال ظرف طلا و نقره در شریعت مطهره حرام است بلکه برای رجال زینت به طلا هم حرام است و اما در بهشت مباح و حلال است.

وَ أَکْوابٍ لیوان هاست که می فرماید فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ- غاشیة آیه 13 و 16- و در حدیث دارد در اطراف حوض کوثر بقدر ستاره ها آسمانها اکواب گذارده شده و کوثر را خداوند به پیغمبر داده و ساقی او را علی (ع) قرار داده.

وَ فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ از مأکولات و مشروبات و ملبوسات.

وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ از منظره های سبز و خرم از قصور و اشجار و ریاحین و سریرها و فرشها و از همه بالاتر حشر با انبیاء و ائمه اطهار و در اخبار دارد در بهشت

«فیها ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و ما خطر علی قلب بشر».

وَ أَنْتُمْ فِیها خالِدُونَ که دیگر موت و فنا و زوال ندارد.

[سوره الزخرف (43): آیات 74 تا 76] .... ص : 56

إِنَّ الْمُجْرِمِینَ فِی عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ (74) لا یُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ (75) وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لکِنْ کانُوا هُمُ الظَّالِمِینَ (76)

بدرستی که مجرمین در عذاب جهنم همیشه هستند عذاب سستی نمی کند

ص: 57

[سوره الزخرف (43): آیه 77] .... ص : 57

وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ قالَ إِنَّکُمْ ماکِثُونَ (77)

و ندا کردند مالک را و گفتند ای مالک هر آینه قضاء بفرماید بر ما پروردگار تو یعنی بمیریم و هلاک شویم و از بین برویم مالک می گوید بدرستی که شما در این جهنم و عذاب مکث دارید.

غافل از اینکه آن به آن مرگ می آید ولی نمی میرند چنانچه می فرماید وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِیظٌ- ابراهیم آیه 20- و در خبر دارد پس از آنکه اهل بهشت در بهشت و اهل جهنم در جهنم

ص: 58

[سوره الزخرف (43): آیه 78] .... ص : 58

لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ (78)

هر آینه بتحقیق آمدیم شما را بحق و لکن اکثر شما از حق کراهت داشتید.

لَقَدْ جِئْناکُمْ بِالْحَقِّ خطاب به اهل جهنم از جن و انس و تعبیر به «جئنا» یعنی «بامرنا» که ارسال فرمودیم رسل خود را و آوردند رسل ما شما را یعنی جمیع افراد جن و انس بحق که توحید باشد و بیان احکام و هدایت به صراط مستقیم و ارشاد و دلالت شما.

وَ لکِنَّ أَکْثَرَکُمْ اکثر بنی آدم و بنی الجان که شیاطین باشند.

لِلْحَقِّ کارِهُونَ اکثر آنها که شما اهل جهنم باشید از حق کراهت داشتید چون الفت بباطل پیدا کرده بودید و قساوت قلب و سیاهی دل و حب نفس و دنیا

ص: 59

[سوره الزخرف (43): آیات 79 تا 80] .... ص : 59

أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ (79) أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ (80)

آیا محکم می کنند امر خود را پس محققا ما هم محکم می کنیم آیا گمان می کنند که ما نمی شنویم سرّ و نجوای آنها را بلی ملائکه کتبه رسل ما نزد آنها می نویسند تمام آنچه می گویند و میکنند.

اخبار بسیاری داریم که این دو آیه شریفه در مورد امیر المؤمنین (ع) نازل شده چون پیغمبر اکرم در چندین مورد ولایت و امارت و خلافت و امامت و وصایت علی علیه السلام را بیان فرموده یکی روزی که امر فرموده که بروند و سلام کنند به علی (ع) به لقب امیر المؤمنین و یکی در غدیر خم که فرمود

«من کنت مولاه فهذا علی مولاه»

و یکی روزی که فرمود

«أ تدرون من ولیکم قالوا اللَّه و رسوله اعلم قال صالح المؤمنین و اشار الی علی (ع) بیده و قال هذا ولیکم بعدی»

منافقین در مکه و در طریق از مکه به مدینه مجتمع شدند و معاهده کردند و قسم یاد کردند که این امر را نگذارند انجام پذیرد و با یک دیگر سرا نجوی می کردند و مکرها و حیله ها به کار زدند لکن مکرر تذکر داده ایم که اخباری که از ائمه علیهم السلام در تفسیر آیات وارد شده اغلب بیان مصداق اتم می کند منافی با عموم آیات نیست لذا می گوئیم.

أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً مکرها و حیله ها که کفار و مشرکین و منافقین و معاندین و ضالین و مضلین و من یحذوا حذوهم در مورد انبیاء و ائمه و مؤمنین در هر عصر و زمانی که بکار می زنند بالاخص در مورد خلافت و محکم کاری می کنند خداوند می فرماید.

فَإِنَّا مُبْرِمُونَ پس از ابرام آنها ما هم محکم کاری خود را می کنیم و چنان آنها را می گیریم بعذاب سخت چه در دنیا و چه در آخرت چنانچه در جای دیگر می فرماید وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنا مَکْراً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ- نمل آیه 51- و می فرماید وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ- آل عمران آیه 47.

أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ همین نحوی که از مؤمنین پنهان

ص: 60

[سوره الزخرف (43): آیه 81] .... ص : 60

قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ (81)

بگو اگر بوده باشد از برای خداوند رحمن ولدی پس من اول عبادت کنندگانم.

این آیه شریفه از مشکلات آیات است و اقوال مفسرین بسیار است بعضی گفتند:

قُلْ إِنْ کانَ ان نافیه است یعنی ما کان لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ.

فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ المقرین بوحدانیته و نفی الولد عنه، بعضی گفتند:

معنی این است که اگر بزعم شما از برای او ولد باشد پس آن کسی که مخالف شما است و خدا را بیگانگی عبادت میکند من هستم بعضی گفتند همین نحوی که من اول العابدین نیستم زیرا قبل از من انبیاء و مؤمنین به آنها بودند همین نحو از برای رحمن هم ولدی نیست اگر این دعوی محال را می کنید پس این اولیت من را که محال است باید اعتراف کنید مثل قول اینکه «ان کانت الشمس طالعة فالنهار موجود و لما لم یکن النهار موجودا و لیست الشمس طالعة» و چون من اول العابدین نیستم پس از برای رحمن هم ولدی نیست. بعضی گفتند: معنای اول العابدین آنفین عن عبادته و جاحدین له زیرا اگر از برای او ولد باشد لازمه او تجسم و حدوث است و از واجب الوجودی بیرون است و سزاوار پرستش نیست.

بعضی گفتند: معنی این است که اگر از برای او ولدی بود من اولین کسی بودم که اقرار به آن می کردم زیرا معرفت من از همه شما بیشتر است و چون من اشد

ص: 61

[سوره الزخرف (43): آیه 82] .... ص : 61

سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ (82)

منزه است پروردگار آسمانها و زمین و پروردگار عرش از آنچه شما توصیف می کنید یعنی از برای او ولد قرار می دهید.

سُبْحانَ تسبیح و تنزیه حق است از جمیع نقائص امکان و عیوب و احتیاج زیرا از لوازم ولد داشتن جسمیت و مکان و ترکیب و احتیاج است و خداوند از جمیع این عیوب منزه و مبرا است.

رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ خالق و موجد و مربی جمیع آنها است بلکه جمیع ما فیها است بلکه جمیع ما سوی اللَّه است تمام وفق حکمت و مصلحت و عین صلاح.

عَمَّا یَصِفُونَ این کفار و مشرکین بالاخص یهود و نصاری که العیاذ از برای او شریک قرار داده و او را جسم می دانند و بالای عرش نشسته و در باغ بهشت برای تفریح آمده گردش کند و فردای قیامت بر تخت می نشیند و حکم می کند و او را می بینند و سایر مزخرفات و کفریات خداوند از همه اینها منزه است.

[سوره الزخرف (43): آیه 84] .... ص : 62

وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ (84)

و او است خداوندی که در آسمان اله است و در زمین اله است و او است حکیم علیم.

خداوند تبارک و تعالی الوهیتش منحصر به این افراد مؤمنین بشر نیست در آسمان ملائکه و حمله عرش او را پرستش می کنند و در زمین انبیاء و اولیاء و مؤمنین جن و انس بلکه جمیع حیوانات بلکه جمیع موجودات عالم او را پرستش و تعبیر به وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ از باب مثال و الا «لا اله الا اللَّه» که گفتیم دلالت مطابقی او توحید عبادتی است و دلالت التزامی او توحید ذاتی و صفاتی و افعالی است و دلالت اقتضایی او تصدیق بجمیع عقائد حقه و اطاعت جمیع اوامر و انتهاء از جمیع مناهی و تسلیم جمیع واردات از بلیات و غیر آنها است.

وَ هُوَ الْحَکِیمُ عالم بجمیع حکم و مصالح.

الْعَلِیمُ که علمش نامتناهی چون عین ذات است.

[سوره الزخرف (43): آیه 86] .... ص : 63

وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلاَّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ (86)

و مالک نیستند کسانی که می خوانند از غیر خداوند تبارک و تعالی شفاعت را مگر کسانی که شهادت بحق می دهند و آنها می دانند.

نظر به اینکه مشرکین اصنام خود را که عبادت می کردند می گفتند اینها شفعاء ما هستند نزد خداوند چنانچه می فرماید وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ- یونس آیه 18- خدا می فرماید:

وَ لا یَمْلِکُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ بلکه خود آن آلهه هم با عبده خود در جهنم هستند چنانچه می فرماید إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ

ص: 64

[سوره الزخرف (43): آیه 87] .... ص : 65

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ (87)

و هر آینه اگر از آنها سؤال کنی کی شما را خلق کرده هر آینه می گویند با تأکید تمام «اللَّه» پس چرا دروغ می بندید.

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ البته می دانند که این اصنام آنها مصنوع خود آنها هستند و تراشیده آنها خالق آنها نیستند زیرا قبل از وجود اصنام آنها موجود بودند و صانع اصنام آنها بودند و هکذا پیشینیان آنها لذا با تأکید نون مشدده لَیَقُولُنَّ اللَّهُ و پس از اعتراف به این معنی چرا قائل به الوهیت آنها می شوید.

فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ افک نسبت دروغ بغیر دادن مثل نسبت زنا به زن محصنه که عایشه نسبت به ماریه قبطیه داد که این را قذف می گویند و حد شرعی او هشتاد تازیانه است و خداوند در سوره نور از آیه چهارم وَ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ الی آیه 23 وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ در بیست آیه شرح آن را بیان فرموده و ما هم شرح کردیم و افک در این آیه نسبت الوهیت است به اصنام و سایر آلهه مشرکین که این نسبت کذب محض است.

[سوره الزخرف (43): آیه 89] .... ص : 66

فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ (89)

پس صرفنظر کن از، آنها و رو برگردان و بگو سلام پس زود باشد که بر آنها معلوم شود.

فَاصْفَحْ عَنْهُمْ اعراض است و متعرض آنها نشدن چنانچه می فرماید وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ- انعام آیه 106- و می فرماید خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ- اعراف 198- و می فرماید فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ- حجر آیه 94-. اشکال: بعضی گفتند این آیات منافی است با امر جهاد که می فرماید یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ- توبه آیه 74- تحریم آیه 9- و سایر آیات جهاد. جواب: بعضی گفتند این آیات منسوخ شده به آیات جهاد لکن ما می گوئیم به اینکه اولا نوع مجاهدات حضرت دفاعی بود آنها می آمدند برای دفع آنها مسلمین مثل بدر و احزاب و احد و ثانیا آنها اذیت و آزار بمسلمانان می کردند یا در مقام اضلال آنها و ارجاع آنها به کفر و شرک بودند جهاد برای دفع شر آنها بود و ثالثا در موارد جهاد دعوت به اسلام بود و احتمال تأثیر می رفت و بسیاری هم از ترس جهاد یا از جهات دیگر بشرف اسلام مشرف می شدند و این آیات در زمینه یأس است که بکلی از قابلیت هدایت افتاده اند.

وَ قُلْ سَلامٌ بعضی گفتند سلام اعراض و جدایی است لکن ظاهرا مراد این باشد که شما از دست ما سالم و ما هم از دست شما سالم باشیم یعنی کاری بکار یکدیگر نداشته باشیم بزبان عوام تو آن طرف جوی و من اینطرف نه شما به ما اذیت کنید نه ما با شما کاری داشته باشیم.

ص: 67

سوره دخان مکیة و هی تسع و خمسون آیه .... ص : 69

[سوره الدخان (44): آیات 1 تا 3] .... ص : 70

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

حم (1) وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ (2) إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ (3)

امّا کلام در فضل آن از ابن بابویه مسندا از حضرت باقر (ع) فرمود:

«من قرأ سورة الدّخان فی فرائضه و نوافله بعثه اللَّه من الامنین یوم القیامة و حاسبه حسابا یسیرا و اعطاه کتابه بیمینه»

و اخبار زیادی از خواصّ القرآن از پیغمبر و از حضرت صادق وارد شده لکن سند ندارد و صرف نظر کردیم.

و در اعمال ماه رمضان دارد که هر شب صد مرتبه این سوره تلاوت شود و مخصوصا در شب بیست و سوم تلاوت این سوره مبارکه وارد شده و در روایت أبی بصیر از حضرت صادق (ع) فرمود:

«الحوامیم ریحان القرآن فاحمدوا اللَّه و اشکروه بحفظها و تلاوتها و انّ العبد لیقوم یقرأ الحوامیم فیخرج من فیه أطیب من المسک الاذفر و العنبر، و انّ اللَّه لیرحم تالیها و قارئها و یرحم جیرانه و أصدقاءه و معارفه و کلّ حمیم او قریب له و انّه فی القیامة یستغفر له العرش و الکرسی و ملائکة اللَّه المقربین».

حم: گفتیم از رموز قرآن است لا یعلمها الّا الرّاسخون فی العلم.

وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ و او قسم است، و کتاب مبین قرآن مجید است که یکی از اسامی او کتاب است و مبین است چون حقایق را بیان میفرماید، در هر قسمتی در قسمت عقاید، اخلاق، فرائض، أحکام، حدود، دیات، قصص، مواعظ و غیر اینها.

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ که لیلة القدر است بدلیل قوله تعالی: إِنَّا أَنْزَلْناهُ

ص: 70

[سوره الدخان (44): آیه 4] .... ص : 72

فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ (4)

در آن لیله مبارکه و لیلة القدر خداوند جدا می فرماید تمام اموری که در سال برای هر یک تقدیر فرموده موافق حکمت و مصلحت. این آیه شریفه صریح یا کالصریح است در این که در شب قدر و لیله مبارکه تقدیر امور میشود که در سال بر هر یک از بندگان آنچه مقرر فرموده واقع میشود از موت و حیاة، صحت و مرض، غنا و فقر، نعمت و بلا، عزت و ذلت که معنای فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ است و تعبیر. بحکیم برای این است که تمام وفق حکمت و مصلحت است، و معنای قدر همان تقدیر امور است نه تقدیر بمعنای تضییق باشد که میفرماید: وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ طلاق آیه 7، و نه بمعنی قدر و منزلت.

[سوره الدخان (44): آیه 6] .... ص : 73

رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (6)

رحمتی است از پروردگار او شنوای دانا است.

رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ این تقدیر امور و ارسال آنها از رحمت پروردگار تو است که رحمتش وسعت دارد کلّ شیئی لکن قابلیّت محل لازم دارد چنانچه میفرماید وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ اعراف آیه 155. و میفرماید: یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ آل عمران، آیه 67. و اوّل قرآن خداوند خود را میستاید بصفت رحیمیّت و رحمانیت، رحیم برای شمول و عموم و سعه رحمت است و رحمن برای ثبات و بقاء و دوام رحمت است در کلمه بسمله و تفصیل آن در مجلد اوّل این تفسیر در سوره حمد گذشت.

إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ چند صفت است که منتزع از علم است سمیع یعنی عالم بمسموعات، بصیر عالم بمبصرات، خبیر عالم بقضایا، حکیم عالم بمصالح و مفاسد. مرید عالم بصلاح و علم او احاطه بکلّ شی ء دارد وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً طلاق، آیه 12. بلکه علم هم منتزع از ذات است که صرف الوجود است صفة زایده نیست، و در باب توحید صفاتی گفتیم: که جمیع صفات کمالیّه عین ذات و منتزع از ذات که امیر المؤمنین (ع) فرمود در خطبه نهج البلاغه:

«و کمال توحیده نفی الصّفات عنه لشهادة کلّ صفة أنّها غیر الموصوف و شهادة کلّ موصوف أنّه غیر الصّفة، فمن وصفه فقد قرنه، و من قرنه فقد جزّاه، و من جزّاه فقد جهله».

. الخطبة.

ص: 73

[سوره الدخان (44): آیه 7] .... ص : 74

رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ (7)

آن پروردگار تو پروردگار آسمانها و زمین است و آنچه بین آن دو است اگر بودید شما که یقین داشتید.

رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما ربّ بمعنی مربّی است تربیت کننده خداوند تبارک و تعالی تمام ماهیّات امکانیّه را اوّلا از کتم عدم بعرصه وجود آورده، و لباس هستی بقامت آنها پوشید و گفتند: الماهیّة من حیث هی لیست الّا هی فتارة یحکم بأنّها معدومة و اخری بأنها موجودة، و مراد از ماهیّت حدّ وجود است که اگر موجود شد وجودش محدود است و این سرتاسر ممکنات را شامل میشود، فقط وجود غیر محدود وجود حقّ است و لذا ماهیّت ندارد و صرف وجود و محض وجود و بحت وجود است غیر متناهی است نه اوّل دارد و نه آخر همیشه بوده و همیشه هست، و ثانیا نگهبان و حافظ و مبقی آنها است که پس از ایجاد آن بآن اضافه وجود میکند که اگر آنی اضافه نفرمود نیست صرف میشود: اگر نازی کند از هم فرو ریزند قالب ها. و ثالثا از مقام قابلیّت و استعداد بمقام فعلیّت و رشد و کمال میرساند لذا مربّی جمیع عوالم امکانیه است، و سماوات عوالم علویّه از مجرّدات و ملائکه و کرات جویّه و آنچه در عالم بالا خلق فرموده، و أرض عالم سفلی است و ما بینهما از عالم هوا و باران و ریاح و ابرها و غیر اینها از جنّ و انس و حیوانات و نباتات و جمادات و معادن و میاه الی ما شاء اللَّه.

إِنْ کُنْتُمْ مُوقِنِینَ یعنی باید یقین داشته باشید بربوبیّت او، و یقین بالاترین مقامات انسانی است و از برای یقین سه مرتبه است: علم الیقین، عین الیقین، حق الیقین. برای تقریب بذهن مثالی میزنند مثل آتش که یک قسمتی را آتش گرفته آنهایی که آتش را مشاهده نمیکنند لکن دود او را و بوی سوختن او را و حرارت او را درک کنند این مقام علم الیقین است که از آثار پی بمؤثر میبرند از آثار قدرت الهی در عالم وجود پی بوجود قادر متعالی میبرند که:

برگ درختان سبز در نظر هوشیار هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

ص: 74

[سوره الدخان (44): آیه 8] .... ص : 75

لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ یُحْیِی وَ یُمِیتُ رَبُّکُمْ وَ رَبُّ آبائِکُمُ الْأَوَّلِینَ (8)

نیست الهی مگر او زنده میکند و میمیراند پروردگار شما و پروردگار آباء پیشینیان شما.

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ کلمه طیّبه و کلمه اخلاص و کلمه توحید و اوّلین کلمه که تمام انبیاء مأمور به دعوت او بودند، و در حدیث سلسلة الذهب دارد که فرمود:

«کلمة لا اله الّا اللَّه حصنی و من قالها دخل فی حصنی و من دخل فی حصنی أمن من عذابی»

سپس حضرت رضا فرمود:

«بشرطها و شروطها و أنا من شروطها»

ظاهرا شرطش اعتقاد برسالت باشد، شروطش اعتقاد بامامت ائمّه اثنی عشر و سایر عقاید حقّه، و مکرّر گفته ایم که: این کلمه سه دلالت دارد مطابقی- توحید عبادتی، التزامی- سایر اقسام توحید ذاتی و صفاتی و افعالی و نظری، اقتضایی- جمیع عقاید حقّه و تصدیق جمیع فرمایشات و اوامر و نواهی او.

یُحْیِی وَ یُمِیتُ دو نحوه احیاء و اماته داریم یکی حیات و ممات حیوانی که زنده میکند و میمیراند، و یکی حیات و ممات روحی انسانی که بایمان و تقوی و اعمال صالحه زنده میشود و بشرک و کفر و ضلالت و فسق و فجور و طغیان میمیرد.

ص: 75

[سوره الدخان (44): آیه 9] .... ص : 76

بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ یَلْعَبُونَ (9)

بلکه اینها در شک هستند، و لعب و لهو و بازی میکنند، و کفّار و مشرکین و ارباب ضلال چون مدرک معتبری و دلیل متقنی بر مسلک خود ندارند یقین بعقیده خود ندارند و شاکّ در مذهب خود هستند چنانچه میفرماید وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ جاثیه، آیه 23، بلکه بسیاری از آنها حق برای آنها مکشوف شده و از روی عناد و عصبیّت و کبر و نخوت و عجب انکار میکنند که کفر جحودی دارند مثل یهود که اکثرا فهمیدند حقانیت اسلام را زیرا در کتب خود بشاراتی بوجود مقدّس پیغمبر اسلام داده شده که ما در مجلد اوّل کلم الطیّب از کتب آنها نقل کرده ایم لکن چون دیدند این رسول محترم از بنی اسرائیل نیست و از بنی اسماعیل است انکار کردند، و مثل فرعون و فرعونیان که میفرماید: وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا نمل آیه 14.

بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ شک در اینجا مقابل علم است شامل ظنّ و شکّ بمعنی أخص و وهم میشود.

یَلْعَبُونَ دین را ملعبه خود قرار دادند چنانچه امروز این نوع در جامعه ما بسیار هستند.

[سوره الدخان (44): آیه 11 ] .... صر : 77

یَغْشَی النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِیمٌ (11)

که این دخان فرو میگیرد ناس را این است عذاب دردناک.

و امّا موقع دوّم در دوره رجعت است که کسانی که از کفّار و ظلمه رجعت میکنند، در حدیث از ابن شهر آشوب که میگوید: روی عن النّبیّ (ص) و حدیث مفصّل است و خلاصه آن این است که این هایی که رجعت میکنند از کفّار و ظالمین آن قدر مبتلا بجوع و گرسنگی میشوند که چشم آنها تار میشود، و باندازیی که سگ های مرده و جیفه های گندیده و استخوانهای مردگان را میخورند حتّی زنهای آنها اطفال خود را میخورند، و عالم بنظر آنها دودی میآید. لکن این حدیث اوّلا سند ندارد چون میگوید: روی عن النّبیّ، و ثانیا بسیار بعید است.

[سوره الدخان (44): آیه 13 .... ص : 78

أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ (13)

چه نحوه از برای آنها یاد آوری شود و حال آنکه آمد آنها را پیغمبر واضح روشن.

أَنَّی لَهُمُ الذِّکْری اشاره به اینکه هرگز آنها متذکر نمیشوند بواسطه قساوت قلب و سیاهی دل و حبّ نفس، و کبر و نخوت و متابعت هواهای نفسانی و وساوس شیطانی و علاقه دنیوی، اگر متذکر میشدند آن وقتی بود که:

وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ لذا میفرماید: وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ انعام آیه 28. و سرش این است که این صفات خبیثه و عقاید باطله و اعمال شنیعه ملکه شده و رسوخ در قلب کرده و تغییر پذیر نیست و بر فرض برگردند بدنیا خیال میکنند که این دستگاه آخرت و عذاب خوابی بوده دیده اند بلکه فراموش میکنند، اگر قابلیت هدایت داشتند همان معجزات انبیاء کافی بود بر هدایت آنها.

ص: 78

[سوره الدخان (44): آیه 14 .... ص : 79

ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ (14)

پس از اینکه آمد آنها را رسول مبین اعراض کردند و پشت کردند از او و در حق او گفتند: تعلیم گرفته از دیگران و دیوانه شده، تمام انبیاء از نوح هود صالح ابراهیم لوط شعیب موسی گرفتار این نوع کفّار و مشرکین بودند که اوّلا اعتنایی بفرمایشات آنها نمیکردند و توجّهی نداشتند و اعراض میکردند، و ثانیا نسبت های ناروا بآنها میدادند چنانچه نوح عرض میکند به پروردگار خود: قالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَ نَهاراً فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً وَ إِنِّی کُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ ... الی آخر الآیات نوح آیه 5. و بابراهیم آزر گفت:

قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی یا إِبْراهِیمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّکَ وَ اهْجُرْنِی مَلِیًّا مریم آیه 47. یهود گفتند قومش: وَ ما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ وَ ما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ إِنْ نَقُولُ إِلَّا اعْتَراکَ بَعْضُ آلِهَتِنا بِسُوءٍ (الی قوله تعالی) وَ تِلْکَ عادٌ جَحَدُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ هود آیه 56 الی 62. و هکذا نسبت بصالح و ابراهیم و لوط و شعیب و موسی و عیسی حتی در مورد پیغمبر اکرم (ص): وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ فصّلت آیه 25. وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فرقان آیه 5. و غیر اینها از آیات.

و ثانیا نسبت های ناروا میدادند ساحر مجنون مفتری و غیر اینها لذا میفرماید:

ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ که اعراض و بی اعتنایی و رو برگردانی این فعل آنها بود، و امّا قول آنها:

وَ قالُوا مُعَلَّمٌ از دیگران فرا گرفته و تعلّم کرده (مجنون) دیوانه شده.

[سوره الدخان (44): آیه 17].... ص : 80

وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جاءَهُمْ رَسُولٌ کَرِیمٌ (17)

و هر آینه بتحقیق ما مبتلا کردیم پیش از اینها قوم فرعون را و آمد آنها

ص: 80

[سوره الدخان (44): آیه 18] .... ص : 81

أَنْ أَدُّوا إِلَیَّ عِبادَ اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ (18)

ص: 81

[سوره الدخان (44): آیه 19] .... ص : 82

وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَی اللَّهِ إِنِّی آتِیکُمْ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ (19)

و این که برتری و تکبر و بزرگی نکنید بر خداوند متعال محقّقا من آمده ام شما را با دلیل و برهان آشکارا.

وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَی اللَّهِ باین که فرعون گفت: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی نازعات آیه 24. و گفت: ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی قصص آیه 38 و بموسی گفت.

لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ شعراء آیه 28. و علوّ علی اللَّه تکبّر و زیر بار نرفتن فرامین الهی و تکذیب رسل خداوندی و طغیان و

ص: 82

[سوره الدخان (44): آیه 20] .... ص : 83

وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ (20)

و محقّقا من پناه میبرم بپروردگار خود و پروردگار شما اینکه مرا سنگ سار کنید استعاذه پناه بردن بخدا از کلیّه شرور و بلیّات چه وساوس شیطانی که میفرماید:

وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ اعراف، آیه 200. فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ نحل، آیه 100. از این جهت مستحبّ است در نماز پس از تکبیر قبل از قرائت حمد استعاذه، و چه از شرور ناس و بلیّات دنیوی که میفرماید: إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ فِی صُدُورِهِمْ إِلَّا کِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغِیهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ مؤمن آیه 58، و چه از عذاب و غضب الهی، و چه شرور نفس امّاره، و چه از ارتکاب معاصی و اتّصاف بصفات خبیثه، و چه از علاقه بدنیا و زخارف آن.

بالجمله در هر حال باید پناه برد بخداوند متعال، و استعاذه فعل عبد است و لکن شرطی دارد باین که خداوند هم پناه بدهد و این قابلیّت محلّ لازم دارد.

وَ إِنِّی که موسی باشد عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ خطاب بفرعون که اصلا معتقد بوجود خداوند نبود و دعوی أنا ربّکم الاعلی و ما لکم من آله غیری داشت و بموسی بگوید: لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَیْرِی لَأَجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونِینَ حضرت موسی بفرماید: شما همه مخلوق و مربوب هستید و ربّ شما خداوند متعال است که پناهگاه من است و من در پناه او هستم.

أَنْ تَرْجُمُونِ اینکه مرا سنگسار کنید که سخت ترین انحاء قتل است، بلکه کوچکترین آسیبی نمیتوانند باو وارد کنند چه رسد سنگسار کنند که در شریعت اسلام حدّ زنای محصنه است.

[سوره الدخان (44): آیه 22] .... ص : 84

فَدَعا رَبَّهُ أَنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ (22)

پس خواند پروردگار خود را اینکه این قوم فرعون قومی هستند گنه کار و مجرم.

فَدَعا رَبَّهُ داعی حضرت موسی پیغمبر اولو العزم مدعوّ خداوند متعال دعوت ظاهرا اشاره باشد بآیه شریفه: وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً وَ أَمْوالًا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ فَلا یُؤْمِنُوا حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ یونس آیه 88.

أَنَّ هؤُلاءِ اشاره بفرعون و قوم فرعون که قبطیان باشند.

قَوْمٌ مُجْرِمُونَ هر امر فاسدی زیاده روی در او مجرم و مسرف میشود چنانچه در همان سوره یونس میفرماید: فَما آمَنَ لِمُوسی إِلَّا ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ آیه 83. اسراف در کفر: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی اسراف در ظلم کشتن ابناء و گرفتن زنها و بمشقت انداختن رجال، و چه جرمی بالاتر از این است لذا خداوند هم أشدّ عذاب را بر آنها تعیین فرموده که میفرماید: وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ مؤمن آیه 48. که این آیه هم عذاب دنیوی و هم عالم برزخ و هم در قیامت، امّا دنیوی غرق، و امّا برزخ آنها را عرضه بدارند بر آتش صبح و شام، و امّا قیامت اشدّ العذاب لذا میفرماید:

[سوره الدخان (44): آیه 24] .... ص : 85

وَ اتْرُکِ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ (24)

و واگذار دریا را آرام محقّقا آنها لشگری هستند که تمام غرق میشوند.

پس از خروج موسی و اصحابش از دریا این دوازده جاده بآرامی باقی بود که آب دریا هیچ سیلانی و جریانی نداشت، فرعون رسید ترسید وارد جاده شود جبرئیل

ص: 85

[سوره الدخان (44): آیات 25 تا 27] .... ص : 86

کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ (25) وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ (26) وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ (27)

چه بسیار گذاردند از باغستانها و چشمه ها و مزارع کشت و زراعت، و عمارات عالیه که مقامات کریمه بود، و نعمت های زیاد از میوه ها که در باغستانها از اشجار مثل سیب گلابی به آلو زرد و سایر فواکه، و در مزارع مثل بطّیخ و دابوق و یقطین و امثال آنها، بلکه جواهرات و اندوخته های آنها و فرش و اوانی و سایر اموال آنها تمام گذاشتند و هلاک شدند. و آنچه بنظر میرسد اینکه رود نیل تمام اطراف مدائن فرعون را داشت که به همه شهرستانها آب میرسید و مشروب میشد از این جهت باغات و مزارع بسیار داشتند فقط بعض اطراف یک راه خشکی بوده که عبور میکردند، و از همین جهت بود که اصحاب موسی راه نداشتند که فرار کنند که شرحش گذشت.

[سوره الدخان (44): آیه 29] .... ص : 87

فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ (29)

پس نگریست بر آنها آسمان و زمین و نبودند آنها مهلت داده شده، هیچ گونه انقلابی در عالم برای هلاکت فرعونیان واقع نشد نه زمین بآسمان رفت، و نه آسمان بزمین افتاد.

فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ کنایه از اینکه در هلاکت آنها احدی متأثر نشد زیرا اگر یک نفر عادی از دنیا برود بالاخص اگر تصادف و قتل باشد لا اقل در فامیل آن یک ضجّه و شیون و انقلابی واقع میشود بخصوص اگر یک بزرگی از میان برود، ببینید در پیش آمد مرحوم آقای شمس آبادی چه انقلابی در ایران و ممالک اسلامی بلکه غیر اسلامی اتفاق افتاد چه رسد برای امام و پیشوایان دین، مشاهده کنید در شهادت ابی عبد اللَّه (ع) از زمان آدم ابو البشر الی انقراض دنیا بلکه یوم القیامة و انتقام خداوند متعال بلکه الی الابد چه تأثیراتی داشت ولی برای هلاکت فرعونیان باصطلاح ما مو از ماست کشیده نشد.

وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ آنی مهلت داده نشد حتی قوم نوح که بغرق هلاکت شدند آب از آسمان بارید و از زمین جوشید و البته این مدّتی ادامه داشت تا آنها غرق شدند، قوم عاد یک هفته ادامه داشت تا بباد هلاک شدند که میفرماید:

وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَةٍ سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ

ص: 87

[سوره الدخان (44): آیه 30] .... ص : 88

وَ لَقَدْ نَجَّیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مِنَ الْعَذابِ الْمُهِینِ (30)

و هر آینه بتحقیق نجات دادیم بنی اسرائیل را از عذاب خوار کننده که ابناء آنها را ذبح میکردند، و زنها آنها را بکنیزی و کلفتی میگرفتند، و مردان آنها را باعمال شاقه وادار میکردند خداوند تفضل فرمود.

وَ لَقَدْ نَجَّیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ که بکلّی راحت شدند و نجات پیدا کردند.

مِنَ الْعَذابِ الْمُهِینِ که خدمت حضرت موسی عرض کردند: قالُوا أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا اعراف، آیه 126.

[سوره الدخان (44): آیه 32] .... ص : 89

وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلی عِلْمٍ عَلَی الْعالَمِینَ (32)

و هر آینه اختیار کردیم بنی اسرائیل را از روی علم بر عالمین.

وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ اختیار خداوند جعل انبیاء و ملوک بنی اسرائیل است مثل داود و سلیمان و ذو الکفل و زکریا و یحیی و عیسی و سایر انبیاء بنی اسرائیل مثل ایّوب و یونس و غیر آنها. و امّا اکثر بنی اسرائیل در شرک و کفر و قتل انبیاء و تکذیب آنها سیر کردند چنانچه در کتب عهد قدیم خود یهود و عهد جدید نصاری مفصّلا دارد و ما در مجلد اوّل کلم الطیب نقل کرده ایم در بحث نبوت موسی، و در قرآن مجید هم اشاره دارد که میفرماید: أَ فَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ بقره، آیه 81 و 82.

عَلی عِلْمٍ ارسال انبیاء و جعل ملوک از روی علم و حکمت و اتمام حجت صحیح و درست و بجا بوده که زمین باید خالی از حجّت نباشد

لو خلت الارض عن الحجة لساخت بأهلها

بلکه باید روی زمین همیشه یک جمعی از مؤمنین باشند که اگر نباشند و تمام کافر و فاسق شوند یک جنبنده روی زمین باقی نمیماند وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَکَ عَلَیْها مِنْ دَابَّةٍ ... الآیة نحل، آیه 63.

عَلَی الْعالَمِینَ همین جمله دلالت دارد که مراد از اخترناهم انبیاء هستند که بر جمیع ملائکه و جنّ و انس برتری دارند.

ص: 89

[سوره الدخان (44): آیه 33] .... ص : 90

وَ آتَیْناهُمْ مِنَ الْآیاتِ ما فِیهِ بَلؤُا مُبِینٌ (33)

و دادیم بنی اسرائیل را از آیات آنچه که در او بلاء آشکارا بود.

وَ آتَیْناهُمْ مِنَ الْآیاتِ آیات معجزات بود که در حق موسی و باو عنایت شده بود و اینها بسیار است از ابتداء نطفه موسی زیر تخت فرعون و اخفاء حمل مادر موسی و القاء او در بحر تا در دامن فرعون بزرگ شد، و پس از بعثت او معجزه عصا و ید و بیضاء و بلع سحر سحره فرعون، و انفلاق بحر و ضرب عصا دوازده چشمه آب از سنگ خارج شدن، و نزول منّ و سلوی، و زنده شدن هفتاد نفر از آنها که بصاعقه هلاک شدند، و زنده شدن آن جوان مقتول در ذبح بقره که در قرآن بیان میفرماید و گرفتاری فرعونیان بطوفان و جراد و قمّل و ضفادع و دم و غیر اینها که هر کدام بتنهایی دلیل بر حقّانیّت موسی و رسالت او است و هر کدام در محلّ خودش بیان شده.

ما فِیهِ بَلؤُا مُبِینٌ بلاء امتحان است که مؤمن و کافر حق و باطل از یکدیگر جدا شوند، و امتحانات الهی بسیار است چه راجع بتکوینیات از غنی و فقر، صحت و مرض، نعمت و نقمت، عزّت و ذلت، سعه و ضیق و غیر اینها، و چه راجع بتشریعیّات از ارسال رسل و انزال کتب و جعل احکام و غیر اینها. تا اینجا قضایای بنی اسرائیل و موسی و فرعونیان خاتمه پیدا کرد پس از آن میفرماید:

[سوره الدخان (44): آیه 37] .... ص : 91

أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَهْلَکْناهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا مُجْرِمِینَ (37)

آیا این کفّار و مشرکین که ذکر شد در آیات قبل بهتراند یا قوم تبع و کسانی که قبل از آنها بودند هلاک کردیم آنها را محققا آنها بودند مجرم و گناهکار:

أَ هُمْ خَیْرٌ مرجع ضمیر هم ظاهرا همان مشار الیه هؤلاء است که منکر معاد بودند بشرح مذکور، و ممکن است تمام مشرکین و کفّار باشند که تکذیب نبیّ کردند.

أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ تبّع از ملوک حمیر بوده، و آنها هفتاد ملک بودند، و در مجمع

ص: 91

[سوره الدخان (44): آیات 38 تا 39 ].... ص : 92

وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ (38) ما خَلَقْناهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (39)

ص: 92

[سوره الدخان (44): آیه 40] .... ص : 94

إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ مِیقاتُهُمْ أَجْمَعِینَ (40)

بدرستی که یوم الفصل محل آنها است بالتمام.

إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ روز قیامت است و فصل بمعنی جدایی است مقابل وصل، و روز قیامت را یوم الفصل گفتند که خوب و بد از هم جدا میشوند چنانچه میفرماید:

وَ امْتازُوا الْیَوْمَ أَیُّهَا الْمُجْرِمُونَ یس آیه 59. فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ شوری، آیه 5. و فصل قضا که حق و باطل از هم جدا میشود، و اسامی القیامة بسیار است که یکی از آنها یوم الفصل است.

مِیقاتُهُمْ أَجْمَعِینَ میقات از ماده وقت است مثل مفعال و مراد وقت معیّن است مثل یوم الموعود، و اطلاق بر مکانی که بوقت معین باید در آنجا وقوف کنند مثل مواقیت حج برای احرام که تعبیر بمیقاتگاه میکنیم، و مرجع ضمیر هم ممکن است مذکورین در آیات قبل باشد مثل قوم فرعون و قوم تبع

ص: 94

[سوره الدخان (44): آیات 41 تا 42 ] .... ص : 95

یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (41) إِلاَّ مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (42)

روزی که هیچ دوست و رفیقی بی نیاز نمیکند دوست از او رفیق خود هیچ شیئی را و نیستند آنها که بتوانند یاری کنند آنها را مگر کسانی که مشمول رحمت الهی شده باشند محققا خداوند او است عزیز مقتدر و رحیم بمؤمنین.

یَوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْئاً روز قیامت روز وانفسا است هر کس بفکر خویش است نه پدر بفکر فرزند نه فرزند بفکر پدر: یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ عبس، آیه 34 الی 37.

وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری انعام آیه 164.

وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ احدی آنها را یاری نمیکند بلکه با یکدیگر عداوت پیدا میکنند که اگر تو نبودی من باین عذاب گرفتار نمیشدم. الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ زخرف، آیه 67.

إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ کسانی که مشمول رحمت الهی هستند درجه اول انبیاء و ائمه طاهرین که شفاعت میکنند عصات مؤمنین را، و پس از آنها مؤمنین که برحمت الهی نائل شدند دیگران از مؤمنین را شفاعت میکنند، و مسأله شفاعت از ضروریات مذهب شیعه است و صریح آیات و اخبار متواتره و اجماع علماء شیعه بر او قائم

ص: 95

[سوره الدخان (44): آیات 43 تا 46] .... ص : 96

إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ (43) طَعامُ الْأَثِیمِ (44) کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ (45) کَغَلْیِ الْحَمِیمِ (46)

بدرستی که درخت زقوم طعام گنه کار است مثل مس آب کرده میجوشد در شکمها مثل جوشش آب جوش.

إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ خداوند توصیف میفرماید شجره زقوم را: إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ طَلْعُها کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ و الصافات، آیه 61 الی 64 شرحش در محلش گذشت.

اشکال: آتش جهنم که آن قدر سوزنده است چرا این درخت را نمیسوزاند؟

جواب: آتش جهنم و لو سوزنده است لکن مامور بامر الهی است بسیار چیزهایی در جهنم هستند و نمی سوزند مثل اغلال و سلاسل و حیات و عقارب و ملائکه عذاب، بلکه اهل عذاب که میسوزند بتفاوت درکات آنها، و کفریات و ظلمها و معاصی میسوزند یکی را یک درجه میسوزاند یکی را هزار درجه حتی گفتند: مثل انوشیروان و حاتم برای کفرشان در جهنم میروند و برای عدالت و

ص: 96

[سوره الدخان (44): آیات 47 تا 50 ] .... ص : 97

خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلی سَواءِ الْجَحِیمِ (47) ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمِیمِ (48) ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ (49) إِنَّ هذا ما کُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ (50)

بگیرید او را پس او را بکشید بسوی وسط جهنم پس از آن بریزید بر فرق سر او از عذاب حمیم آب جوشیده جهنم و بگویید بر او بچش بدرستی که تو بودی خودت بسیار عزیز و محترم در نزد مردم محققا این است آنچه که بودید شما باور نمیکردید، در جای دیگر میفرماید: خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُکُوهُ الحاقة، آیه 30 الی 32.

خُذُوهُ امر بملائکه عذاب است که میآیند بالای قبر او بمجرد آنکه از قبر

ص: 97

[سوره الدخان (44): آیات 51 تا 52] .... ص : 98

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقامٍ أَمِینٍ (51) فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ (52)

ص: 98

[سوره الدخان (44): آیه 53] .... ص : 99

یَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلِینَ (53)

ص: 99

[سوره الدخان (44): آیه 54] .... ص : 100

کَذلِکَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ (54)

این نحوه است حال اهل بهشت و تزویج میکنیم آنها را بحور العین یعنی حور العین را از زوجات آنها قرار میدهیم، و در اخبار داریم که الذ لذات جسمانی در بهشت جماع با حور العین است مدت های زیادی طول دارد که خستگی و سستی ندارد و دائما ملتذ میشوند، و اوصاف حور العین را خداوند در آیات بسیار بیان فرموده: وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ و الصافات آیه 47، وَ حُورٌ عِینٌ کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ واقعه، آیه 22، وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ أَتْرابٌ زمر، آیه 52. فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ

ص: 100

[سوره الدخان (44): آیه 55] .... ص : 101

یَدْعُونَ فِیها بِکُلِّ فاکِهَةٍ آمِنِینَ (55)

استدعا میکنند هر نوع میوه و فاکهة که متمایل باشند در حالی که ایمن هستند یعنی هر نوع میوه در دسترس آنها هست و برای آنها تهیه شده.

یَدْعُونَ فِیها یعنی طالب و مایل باشند در بهشت ها.

ص: 101

[سوره الدخان (44): آیه 56] .... ص : 102

لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلاَّ الْمَوْتَةَ الْأُولی وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ (56)

نمی چشند مرگ را در بهشت مگر همان مرگ اولی در دنیا و حفظ میفرماید آنها را از عذاب جهنم. این آیه مشتمل بر دو جمله است یکی خلود که ابد الاباد در بهشت متنعم هستند و فناء و زوال ندارد که جمله:

لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولی دلالت دارد، دیگری ایمن از عذاب که:

وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ باشد و تمام اینها نه از روی استحقاق است بلکه از راه تفضل است که میفرماید:

[سوره الدخان (44): آیه 59] .... ص : 103

فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ (59)

پس منتظر باش بدرستی که آنها هم انتظار دارند، فردای قیامت بر تمام معلوم میشود حق و باطل که تمام فرمایشات قرآن از بشارات و انذارات و فرمایشات انبیاء و ائمّه و علمای اعلام حق و صدق بوده و تمام گفتار مشرکین و کفار و ظالمین و ضالین و مضلین و مبدعین و مخالفین و معاندین و منکرین ضروریات دین و فساق و فجار باطل و کذب بوده.

فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ هذا آخر ما اردنا فی تفسیر هذه السورة المبارکة حم دخان و یتلوه ان شاء اللَّه تبارک و تعالی سورة الجاثیة و بقیة سور القرآن الی سورة و الناس بحوله و قوّته و توفیقه و تأییده و عونه، و الحمد له و الصلاة و السلام لانبیائه و رسله و آله. و انا العبد العاصی الحقیر الفقیر المدعو بالطیب

ص: 103

سورة الجاثیة مکیة و هی سبع و ثلاثون آیة .... ص : 104

[سوره الجاثیة (45): آیه 3] .... ص : 105

إِنَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ (3)

بدرستی که در آسمانها و زمین هر آینه آیاتی است برای مؤمنین، آیات سماویه و ارضیّه از حد و حصر خارج است و آنچه که بتوان درک کرد خلقت انوار قدسیّه و ارواح و سرادقات و ملائکه و لوح و قلم و سدرة المنتهی و جنّة المأوی و عرش و کرسی و کرات جویّه از شمس و قمر و کواکب و بیت المعمور و غیر اینها در عالم بالا، و در زمین از عناصر اربعه آب و خاک و هوا و نار، و از مرکبات از جمادات و معادن و جواهرات، و از نباتات اشجار و فواکه و حبوبات و خضرویات، و از جن و شیاطین و حیوانات بحری و برّی از سباع و هوامّ و انعام و طیور و وحوش، و از انسان اصناف مختلفه، و لکن این آیات برای مؤمنین است که معتقد بخدا و رسول و دین و عقائد حقّه اسلامیّه باشند، و امّا دیگران یا بکلی مستند بخدا نمیدانند یا بسیاری از آنها را منکرند لذا میفرماید: إِنَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِلْمُؤْمِنِینَ.

[سوره الجاثیة (45): آیه 5] .... ص : 106

وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (5)

و اختلاف شب و روز و آنچه نازل میفرماید خداوند متعال از عالم بالا پس زنده میکند زمین را پس از مردن او و گردش بادها آیاتی است برای قومی که تعقل میکنند.

وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ دو نحوه میتوان تفسیر کرد.

نحوه اولی: اینکه شب و روز خلف یکدیگر نه فقط روز تنها باشد یا شب تنها بلکه یکی پس از دیگری و این خود یک آیه بزرگی است که در اثر حرکت وضعی زمین که دور خود میچرخد و همیشه آن نصف که مقابل خورشید است روز است و نصف دیگر که بر خلاف است شب است، اگر این گردش نبود آن نصف که مقابل خورشید است همیشه روز بود و از حرارتش قابل سکونت نبود و استراحتی بر احدی نبود، و آن نصف که بر خلاف است همیشه شب بود و از برودتش قابل بقاء نبود و گیاهی نمیرویید و تحصیل امر معاش میسر نبود لذا میفرماید: قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِضِیاءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَ فَلا تُبْصِرُونَ وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ قصص، آیه 71 تا 73.

تنبیه: در دو آیه قبلی تعبیر بعلیکم فرموده که لیل بدون نهار و نهار بدون لیل بر ضرر شما است و در آیه اخیره تعبیر فرمود بلکم که جعل شب و روز معا خلف یکدیگر بنفع شما است.

نحوه ثانیه: اینکه مراد از اختلاف در زیادتی و نقصان شب و روز است در

ص: 106

[سوره الجاثیة (45): آیه 6] .... ص : 107

تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ (6)

این است آیات خداوند متعال تلاوت میکنیم آنها را بر تو بحقّ و صدق پس بکدام حدیثی بعد از خداوند و آیات او ایمان میآورید.

تِلْکَ ممکن است اشاره بآیات قدرت باشد که در آیات قبل بیان شده لکن بعید نیست که آیات قرآنی باشد که از مصدر جلال صادر شده.

آیاتُ اللَّهِ بقرینه نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ نزول قرآن مجید بر حضرت

ص: 107

[سوره الجاثیة (45): آیه 7] .... ص : 108

وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ (7)

ویل مختص است برای هر که دروغ میبندد و نسبت کذب میدهد و در اثم طغیان و زیاده روی میکند.

وَیْلٌ دو معنی دارد اسمی و وصفی، امّا اسمی چاه ویل در قعر جهنم که آتش جهنم از آن چاه بیرون میآید، و امّا وصفی بمعنی وای بر آن و این معنی صادق میشود بر کسی که بوی نجات بمشامش نمیرسد.

لِکُلِّ أَفَّاکٍ افّاک کسانی هستند که معجزات انبیاء را سحر میپندارند و انبیاء را ساحر و جادوگر و کذّاب و مجنون و مفتری میگویند و پشت پا باحکام الهی و فرامین او میزنند و بدعت در دین میگذارند و منکر ضروریّات دین میشوند.

أَثِیمٍ که در کفر و شرک و ضلالت و معاصی و طغیان و ظلم ثابت و باقی میمانند سپس خداوند تفسیر میفرماید افاک اثیم را:

ص: 108

[سوره الجاثیة (45): آیات 8 تا 9] .... ص : 109

یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (8) وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً اتَّخَذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ (9)

میشنود آیات خدا را که بر او تلاوت میشود پس از آن ثابت و باقی و مقیم میشود بر کفر و ضلالت خود از روی بزرگی که بخود بسته است است و خود را با عظمت میداند مثل اینکه اصلا نشنیده آن آیات را پس بشارت ده باو بعذاب دردناک و زمانی که علم پیدا کند بچیزی از آیات ما آنها را میگیرد باستهزاء و جسارت و بی اعتنایی اینها از برای آنها است عذاب خوار کننده ای.

یَسْمَعُ آیاتِ اللَّهِ تُتْلی عَلَیْهِ بگوش سر میشنود و لکن گوش قلب کر است.

صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ بقره، آیه 17. فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ بقره، آیه 166.

ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکْبِراً اصرار ثبات و بقاء بر شی ء است مثل اصرار بر معاصی، و در اینجا بقاء بر کفر و شرک و ضلالت است یعنی آیات الهی هیچ تأثیری در قلب او نمیکند و بخود نمیآید و توجه نمیکند، و استکبار بزرگی بخود بستن است و گفتیم:

سه عنوان داریم کبر تکبّر استکبار، کبر آن است که در خود یک بزرگی تصور میکند یا از جهت مال و جاه و مقام یا از جهت حسب و نسب و عشیره و قبیله و اتباع و انصار در خبر است:

«لا یدخل الجنة من کان فی قلبه حبّة خردل من الکبر»

و اما تکبر اظهار این بزرگی است بر دیگران بالاخصّ بر انبیاء و اولیاء الهی که در قرآن میفرماید فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ نحل، آیه 31. و امّا استکبار بدتر از تکبّر است و او این است که چیزی که موجب تکبّر او شود در او نیست نه مال و جاه و مقامی نه حسب و نسب و عشیره و قبیله ای بلکه بزرگی را بخود میبندد که میفرماید: إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ نحل آیه 25.

کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها بزبان ما خود را بگوش کری میزند که من نشنیدم یا آنکه مثل کسانی که نشنیده است محسوب میدارد یعنی هیچ اثری بر او ندارد بواسطه سیاهی قلب و قساوت و هوای نفس و مضارّ دیگر.

ص: 109

[سوره الجاثیة (45): آیه 10] .... ص : 110

مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا شَیْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ (10)

از عقب آنها جهنّم است که بر آن وارد میشوند و بینیاز نمیکند آنها را آنچه اتخاذ کردند از غیر خدا اولیائی و از برای آنها است عذاب عظیم.

مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ خداوند اهل جهنّم را معین فرموده و صفات آنها را بیان کرده میفرماید: وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ اعراف، آیه 178.

وَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ ما کَسَبُوا نه مال و نه جاه و نه منصب و نه مقام و نه اولاد و نه عشیره و نه اتباع و نه غیر اینها آنچه در دنیا بدست آورده اند و بآنها میپردازند.

وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ نه الهه آنها از اصنام و شمس و قمر و نار و بقر و عجل و شجر و ملک و جن و انس، و نه دوستان و موالیان آنها.

وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ تمام عذاب ها عظمت دارد لکن سبک و سنگین است اعظم آنها این است که در میان عذاب ها عظیم است.

ص: 110

[سوره الجاثیة (45): آیه 11] .... ص : 111

هذا هُدیً وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ (11)

این است هدایت و کسانی که کافر شدند بآیات پروردگار خود از برای آنها است عذابی از پلیدی و کثیفی دردناک.

هذا هُدیً مشار الیه ممکن است قرآن باشد که میفرماید: إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ اسراء، آیه 9. و ممکن است آیات مذکوره در این سوره باشد که باعث ارشاد و هدایت است و اجتناب از کفر و ضلالت و اوّل أقرب بنظر میآید.

وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ دلیل نیست بر اینکه جمیع آیات الهی را منکر شوند بلکه یک آیه را کافر شد صدق میکند.

لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ رجز نجاست و کثافت و پلیدی است یعنی عذاب پستی کثیفی برای آنها است که بسیار دردناک است.

[سوره الجاثیة (45): آیه 13] .... ص : 112

وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (13)

و مسخر فرمود برای شما آنچه در آسمانها است و آنچه در زمین است جمیع آنها را بدرستی که در این تسخیر هر آینه آیاتی است برای قومی که تفکّر کنند.

وَ سَخَّرَ لَکُمْ تسخیر الهی برای نفع بشر است چنانچه در بسیاری از آیات بیان فرموده و تفسیر شده.

ما فِی السَّماواتِ از کرات جویّه و شمس و قمر و نزول باران و برف و تگرگ و غیر اینها.

وَ ما فِی الْأَرْضِ از حبوب و فواکه و خضرویات و میاه و حیوانات و غیر اینها.

ص: 112

[سوره الجاثیة (45): آیه 14] .... ص : 113

قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ لِیَجْزِیَ قَوْماً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ (14)

بفرما برای کسانی که ایمان آوردند گذشت کنند کسانی را که امید ندارند ایّام اللَّه را تا اینکه جزا دهد خداوند قومی را بآنچه بودند کسب میکردند. مفاد آیه قریب باین مفاد که این کفار و ظلمه که اهانت بمؤمنین میکنند و اذیّت بآنها مؤمنین در مقام تلافی برنیایند و آنها را واگذار کنند بخداوند در ایّامی که مقتضی میداند جزای آنها را میدهد.

قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا این مؤمنینی که در شکنجه ظلم ظالمین و کفّار و مشرکین و ضالّین گرفتار شدند.

یَغْفِرُوا یعنی گذشت کنند و در مقام معارضه و تلافی برنیایند که موجب فساد زیادتر میشود و آنها جری تر میشوند.

لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ در تفسیر ایام اللَّه مفسرین اقوالی گفتند که در

ص: 113

[سوره الجاثیة (45): آیه 15] .... ص : 114

مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ (15)

کسی که عمل صالح بجا آورد پس نفعش بخودش عائد میشود و کسی که بد کند ضررش بخودش متوجّه میشود پس از آن بسوی پروردگار خود بازگشت شما است.

مَنْ عَمِلَ صالِحاً اعمال صالحه سه قسم است. اعمال قلبیّه و نفسیّه و خارجیّه امّا عمل قلب ایمان است و علم و تدبّر و تفکّر و خوف و رجاء که از شئونات عقل است و گفتیم: در ایمان چهار امر شرط است اوّل یقین بمراتبه الثلاثة علم الیقین، عین الیقین، حقّ الیقین، دوّم اعتقاد که عقد قلب است بمعنی دل بستگی و در بند دین باشد از دست ندهد و دین فروشی بثمن قلیل دنیا نکند، سوّم اقرار لسانا و قلبا که کفر جحودی نباشد، چهارم تسلیم و علم باحکام دین و وظائف شرع و تفکر در آثار قدرت و در امر آخرت و تدبّر در آیات الهیّه و خوف و رجاء نه ایمن من مکر اللَّه و نه یأس من روح اللَّه.

و اما اعمال نفسیه تخلق باخلاق الهیه و صفات حمیده و ملکات حسنه و تنزّه از اخلاق رذیله و صفات خبیثه و ملکات قبیحه.

و امّا اعمال خارجیّه اتیان بوظائف دینیّه و واجبات شرعیّه و اعمال حسنه و ترک زیاد شده از اعمال سیّئه و محرّمات الهیّه که هر چه بالاتر و بهتر و بیشتر

ص: 114

[سوره الجاثیة (45): آیه 16] .... ص : 115

وَ لَقَدْ آتَیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلَی الْعالَمِینَ (16)

و هر آینه بتحقیق دادیم بنی اسرائیل را کتاب و حکمت و نبوّت و روزی دادیم آنها را از طیبات و برتری دادیم آنها را بر عالمین.

وَ لَقَدْ آتَیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ توراة و زبور و انجیل بموسی و داود و عیسی.

وَ الْحُکْمَ که علم بمصالح و مفاسد باشد که ممیز بین حق و باطل، و خیر و شرّ، و نفع و ضرر، و سعادت و شقاوت، و نجات و هلاکت، و ثواب و عقاب باشد که انبیاء برای آنها بطریق اوفی بیان کردند.

وَ النُّبُوَّةَ که انبیاء بنی اسرائیل بسیار بودند حتی بعضی گفتند: بالغ بر هزار نبیّ که اسماء بعضی از آنها را خداوند در قرآن و در أخبار ذکر فرموده اند مثل یعقوب و یوسف و شعیب و موسی و هارون و زکریا و یونس و یحیی و عیسی و خضر و الیاس و ذا الکفل.

وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ علاوه از فواکه و حبوبات و خضرویات نزول من و سلوی بر آنها و غیر اینها.

ص: 115

[سوره الجاثیة (45): آیه 17] .... ص : 116

وَ آتَیْناهُمْ بَیِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ (17)

و دادیم بآنها بینات معجزات صادره از انبیاء از امر الهی پس مختلف نشدند مگر بعد از آن که آمد آنها را علم از روی بغی و تجاوز و عدوان محققا پروردگار تو حکم میفرماید بین آنها روز قیامت در آنچه بودند که در او اختلاف میکردند.

این بنی اسرائیل پس از این همه تفضلات و مراحم و عنایات چه اندازه طغیان و مخالفت و کفر و عناد ورزیدند، اما انبیاء را: فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ بقره، آیه 82. و اما کتاب را عقب سر انداختند: نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللَّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ بقره، آیه 95. و اما معجزات بینات را حمل به سحر کردند. و بالجمله از بعد از زمان یوسف تا زمان

ص: 116

[سوره الجاثیة (45): آیه 18] .... ص : 117

ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (18)

پس از آن قرار دادیم و جعل فرمودیم تو را بر شریعت و طریقت از امر الهی پس متابعت کن آن شریعت را و متابعت نکن هواهای نفسانیّه کسانی که جاهل و نادان هستند.

ص: 117

[سوره الجاثیة (45): آیه 19] .... ص : 118

إِنَّهُمْ لَنْ یُغْنُوا عَنْکَ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ إِنَّ الظَّالِمِینَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ (19)

بدرستی که این جهال که متابعت خواهش های آنها را بکنی هرگز بی نیاز

ص: 118

[سوره الجاثیة (45): آیه 20] .... ص : 119

هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ (20)

این بیانات و آیات شریفه قرآن بینایی ناس است چه در قسمت مواعظش و چه در بیان قصصش از انبیاء سلف و امم سالفه، و چه در قسمت احکامش باعث بصیرت ناس است و لکن انتفاع از آن:

وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ یقین بامر آخرت و ثواب و عقاب و رحمت و غضب الهی داشته باشند البته کاری که موجب غضب الهی شود از آنها سر نمیزند و براه مستقیم الهی هدایت شدند و مشمول رحمت های غیر متناهی او گردیدند ببرکت قرآن مجید.

هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ بصیرت در هر امری آن است که بداند طریق وصول به آنرا و قرآن مجید بهترین طریق وصول بسعادت را نشان میدهد و از هر جهت حجت را تمام میکند: إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ

ص: 119

[سوره الجاثیة (45): آیه 21] .... ص : 120

أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما یَحْکُمُونَ (21)

در جای دیگر میفرماید: أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ ص، آیه 27.

آیا گمان میکنند کسانی که کسب سیئات کردند اینکه ما آنها را قرار دهیم مثل کسانی که ایمان آوردند و عمل بصالحات نمودند، مساوی است زنده شدن آنها و زنده بودن آنها و مردن آنها بد است آنچه حکم میکنند.

أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئاتِ

اجتراح بمعنی تکسب و عمل است چنانچه جوارح انسان آلات و اجزاء انسان است که توسط آنها اجتراح میکند یعنی کسب سیئات میکنند، و استفهام در أم حسب استفهام انکاری است یعنی نه چنین است.

أَنْ نَجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ

که این دو را به یک چشم نگاه کنیم و یک نحو معامله کنیم.

سَواءً مَحْیاهُمْ وَ مَماتُهُمْ

البته تفاوت بسیار دارد اما در دنیا اینها مورد غضب الهی و بلیات دنیوی که مکرّر گفته شده که آثار معاصی در دنیا سیاهی قلب قساوت، ضعف ایمان، یا زوال ایمان، تسلط شیطان، نزول بلاء، سلب توفیق، بعد از رحمت، عدم اجابت دعا، رنجش خاطر پیغمبر و امام و غیر اینها، و آثار ایمان و اعمال صالحه قوت ایمان، نورانیت قلب، توفیق، قرب برحمت الهی، مشمول نعم او، دفع بلیات، رضای الهی، خوشنودی انبیاء و ائمه و غیر اینها.

و اما در حال موت سختی جان دادن، آمدن ملائکه عذاب با تازیانه ها و گفتن آنها که میفرماید: وَ لَوْ تَری إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِکَةُ باسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَی

ص: 120

[سوره الجاثیة (45): آیه 22] .... ص : 121

وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ (22)

و خلق فرمود خداوند متعال آسمانها و زمین را بحق و برای اینکه جزا بدهد هر نفسی را بآنچه کسب کرده و بآنها ظلم نمیفرماید.

[سوره الجاثیة (45): آیه 24] .... ص : 122

وَ قالُوا ما هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ (24)

و گفتند نیست این مگر زندگانی دنیوی میمیریم و زنده میشویم و هلاک نمیکند ما را مگر روزگار که دهر باشد و نیست از برای آنها باین دعوی علمی

ص: 122

[سوره الجاثیة (45): آیه 25] .... ص : 123

وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ ما کانَ حُجَّتَهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (25)

و زمانی که بر آنها تلاوت شود آیات ما نیست در جواب آنها و حجّت و دلیل آنها مگر آنکه میگویند بیاورید پدران ما را اگر شما راست گو هستید چون اینها ما وراء حسّ را قائل نیستند میگویند ما تا نبینیم باور نمیکنیم لذا میفرماید:

وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ از بیان ادلّه عقلیّه و آیات قرآنیّه و حجج شرعیّه قبول نمیکنند، و هر چه بر آنها انبیاء اقامه معجزه کنند نمیپذیرند چه

ص: 123

[سوره الجاثیة (45): آیه 26] .... ص : 124

قُلِ اللَّهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ لا رَیْبَ فِیهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (26)

بفرما بآنها که خداوند زنده میکند شما را پس از آن میمیراند پس از آن جمع میکند شما را بسوی روز قیامت هیچ ریب و شکی در او نیست و لکن اکثر ناس نمیدانند چنانچه مکرر گفته شد که اکثر اهل عالم طبیعی هستند و منکر قیامت و حشر و نشر هستند.

قُلِ اللَّهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ خواه شما بپذیرید و قبول کنید یا نه.

لا رَیْبَ فِیهِ بلکه اگر نباشد دستگاه خلقت عالم لغو میشود ولی چه باید کرد که قساوت و سیاهی قلب و هوای نفس و غرق دنیا شدن باعث این میشود که:

وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ.

ص: 124

[سوره الجاثیة (45): آیه 27] .... ص : 125

وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ (27)

و اختصاص دارد بخداوند ملک آسمانها و زمین و روزی که برپا میشود ساعت خسران پیدا میکنند باطل کنندگان.

وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ملکیّت ذاتیّه نسبت بجمیع عوالم امکانیّه مخصوص ذات اقدس ربوبی است و مالکیّت هر کس غیر از او از ممکنات جعلیّه است که خداوند جعل فرموده، و این جعل هم مراتبی دارد مرتبه اعلی او از برای پیغمبر و ائمّه طاهرین است که میفرماید:

الارض کلها للامام

و دون او ملکیة مؤمنین است تملکیّة دائمیّة جنت که میفرماید: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ و دون او ملکیت عاریه است در دنیا که بیکی از اسباب مملّکه مالک شوند بحیازت یا ارث یا نقل و انتقال یا بهبه و هدیّه و مهریّه و امثال اینها.

وَ یَوْمَ تΙ™ϙșřϠالسَّاعَةُ که قیامت باشد که یکی از اسماء آن روز ساعت است.

یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ مبطل کسی را گویند که دین خدا را و پیغمبران او را و اوصیاء آنها را و أحکام الهیّه را باطل میپندارد و البتّه خسران آنها در قیامت بسیار است و خاسر کسی را گویند که علاوه از اینکه نفعی نبرده سرمایه را هم از دست داده بلکه کلّی ورشکست شده و مدیون گشته، سرمایه عمر دنیا است و دنیا محلّ تجارت و مغازه و مرکز کسب است و تاجر و کاسب انسان است و اینها سه دسته هستند کسانی که ایمان و تقوی و عمل صالح تحصیل کردند اینها نفع زیاد بدست آورده اند که بهشت و حور العین و سایر نعم الهیه را که ابد الاباد متنعم هستند باشند، و کسانی که ببطالت و بیهودگی عمر گرانبهای خود را از دست داده اند، و کسانی که صرف کفر و شرک و ظلم و فسق و فجور کرده اند بسیار ضرر برده اند و اینها مبطلون هستند.

[سوره الجاثیة (45): آیه 29] .... ص : 126

هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (29)

این است کتاب ما که میگوید بر شما آنچه حقّ است محققا ما استنساخ میکنیم آنچه را که بودید عمل میکردید.

هذا کِتابُنا اشاره به همان نامه عمل است که بدست هر یک داده میشود.

یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ که چیزی بر خلاف واقع در او نوشته نشده و اطلاق نطق بر کتاب کنایه از بیان و نشان دادن است چنانچه در لسان ما هم می گوییم: این نامه چنین میگوید و چنین شهادت میدهد و چنین نشان میدهد.

إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ استنساخ امر بکتبه اعمال است که بنویسند.

ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ آنچه را که بودید عمل میکردید در خبر دارد حتی نفخ بآتش را مینویسند و خداوند بصفت ستّاریّت کتبه روز را غیر شب قرار داده و

ص: 126

[سوره الجاثیة (45): آیه 30] .... ص : 127

فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ (30)

پس امّا کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح نمودند پس پروردگار آنها آنها را داخل میکند در رحمت خود این است فوز آشکارا. البته کسی که داخل رحمت الهی شد از عذاب الهی در امان است و هیچ نعمتی از او دریغ نخواهد فرمود، و این وعده الهی است در بسیاری از آیات شریفه قرآن و البته وعده الهی تخلف ندارد زیرا خلف وعد قبیح است و محال است از خدا صادر شود بمقتضای عدلش.

فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ اینها کسانی هستند که نامه عملشان بدست راست میافتد.

فَیُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِی رَحْمَتِهِ دخول رحمت امّا در دنیا مغفرت ذنوب، و فوز نعمت و دفع بلیّات، و کشف کربات، و قضاء حاجات، و توفیق عبادات، و حفظ از خطرات و امّا در آخرت یسر حساب و ثقل میزان و عبور از صراط و دخول جنات.

ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِینُ چه فوزی بالاتر و بهتر از این است.

[سوره الجاثیة (45): آیه 32] .... ص : 128

وَ إِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَیْبَ فِیها قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلاَّ ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ (32)

و زمانی که گفته شد محقّقا وعده الهی حقّ است و تخلف پذیر نیست و ساعت قیامت هیچ ریبی در او نیست گفتید ما نمیدانیم چه ساعت است گمان نمیکنیم مگر یک احتمالی و نیستیم که طلب یقین کنیم.

وَ إِذا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ قائل وجود مقدّس نبیّ در آیات شریفه سرتاسر قرآن مجید و وعده الهی پس از بعثت از مثوبات بر اهل ایمان و عقوبات بر کفّار و ظلمه و قوم ضاله و منافقین و مشرکین و بهشت و جهنم و حساب و کتاب و میزان و صراط و سایر خصوصیات عالم آخرت.

وَ السَّاعَةُ لا رَیْبَ فِیها که البته قیامت برپا میشود و هر کس بجزای خود میرسد.

قُلْتُمْ ما نَدْرِی مَا السَّاعَةُ شما گفتید ما خبر از ساعت نداریم البته خداوند انبیاء را فرستاد کتابها نازل فرمود که شما را خبردار کنند آنها را تکذیب کردید و کتابها را افترا شمردید.

إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا با آنکه بر فرض ظنّ و شک هم باشد باید فحص کنید تا یقین پیدا کنید به بود یا نبود او.

وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ اگر دو نفر یا چند نفر بشما خبر دادند که دشمنی در پیش دارید در مقام اذیت بشما است مثل قطاع طریق یا سباع درنده یا حیوانات موذیه یا دشمنان خارجیه البته در مقام برمیآیید و یقین پیدا میکنید این همه انبیاء بلکه جمیع ملّیّین عالم خبر از همچه روزی میدهند مع ذلک از قول اینها یقین پیدا نمیکنید لا اقل احتیاط نمیکنید که گرفتار نشوید.

ص: 128

[سوره الجاثیة (45): آیه 33] .... ص : 129

وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (33)

و ظاهر شد برای آنها سیئاتی که آنچه عمل میکردند و احاطه کرد بآنها آنچه که بودند باو استهزاء میکردند.

وَ بَدا لَهُمْ سَیِّئاتُ ما عَمِلُوا تمام اعمال آنها در قیامت ظاهر می شود و مشاهده می کنند و در دفتر الهی ثبت شده چنانچه میفرماید: وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً کهف، آیه 47.

وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ که قیامتی و عذابی و جهنمی نیست و استهزاء میکردند بآنها احاطه کرده که میفرماید: إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمِینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً کهف آیه 28.

[سوره الجاثیة (45): آیه 35] .... ص : 130

ذلِکُمْ بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ آیاتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ (35)

این عذاب شما و جایگاه شما در آتش برای این است که بآیات الهی استهزاء کردید و مسخره نمودید و فریب داد شما را زندگانی دنیا پس امروز بیرون نمی شوند از آتش و نه از آنها پذیرفته میشود عذرهایی که میآورند.

ذلِکُمْ این پیش آمد شما بِأَنَّکُمُ سببش و منشأش برای این است که شما در دنیا اتَّخَذْتُمْ گرفتید آیاتِ اللَّهِ قرآن مجید و معجزات انبیاء و فرستادگان خدا را:

هُزُواً گفتید قرآن افترا است و معجزات سحر است و رسولان الهی کاذب و ساحر و مجنون هستند.

وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا گول این چهار روزه دنیا را خوردید و گمان کردید همیشه در دنیا هستید و صاحب قوة و قدرت و جاه و منصب و مقام و عزت و ریاست هستید تا اینجا خطاب باهل نار است سپس خداوند خبر میدهد از حال آنها میفرماید:

فَالْیَوْمَ لا یُخْرَجُونَ مِنْها پس امروز دیگر بیرون نمی شوند از آتش.

وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ و عذرهای آنها و تقاضاهای آنها پذیرفته نمی شود که بگویند: رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ یا: رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ یا بگویند: لِیَقْضِ عَلَیْنا که بمیریم، یا گردن دیگران بیندازند و بگویند: هؤُلاءِ أَضَلُّونا یا تخفیف عذاب: «یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً مِنَ- الْعَذابِ» یا اعذار دیگر و گفتیم آنچه در قرآن یا لسان اخبار بنحو اخبار است قابل تخلف نیست زیرا مستلزم کذب می شود و آنچه بنحو وعید است ممکن است تخلف پیدا کند زیرا خلف وعید قبیح نیست خلف وعد قبیح است.

[سوره الجاثیة (45): آیه 37] .... ص : 131

وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (37)

و از برای اوست و اختصاص باو دارد کبریایی و بزرگواری در آسمان ها و زمین و اوست عزیز قادر قاهر حکیم عالم بجمیع حکم و مصالح و مفاسد.

وَ لَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ چنانچه در حدیث قدسی است:

الکبریاء ردائی و العظمة ازاری فمن نازعنی فیه فقد اخذلته بزرگی باو می برازد و بس تمام مخلوقات در پیشگاه او ذلیل و حقیر و کوچک هستند چه از عالم بالا و چه از عالم سفلی.

وَ هُوَ الْعَزِیزُ عزت و شوکت و عظمت و علو و قهر و غلبه اختصاص باو دارد.

الْحَکِیمُ که از شئونات علم است مثل سمیع و بصیر و مدرک و مرید که منشأ آنها علم است چنانچه منشأ انتزاع کبریایی و عظمت و عزت و علوّ قدرت است.

ص: 131

سورة المبارکة الاحقاف مکیة و هی خمسة و ثلاثون آیه] .... ص : 133

[سوره الأحقاف (46): آیه 4] .... ص : 134

قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ (4)

بفرما باین مشرکین آیا مشاهده کرده اید که این آلهه شما که میخوانید آنها را از غیر از خداوند متعال بمن نشان بدهید چه چیز اینها خلق کرده اند از زمین یا از برای آنها شرکتی هست در آسمان ها بیاورید برای من کتابی که دلیل بر این باشد از پیش از این یا یک اثر علمی و برهان قطعی بیاورید اگر هستید راستگویان قُلْ أَ رَأَیْتُمْ یعنی هرگز مشاهده نکرده اید ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ از اصنام و اوثان شما و ملائکه و جن و انس و آتش و شمس و قمر و کواکب و گاو و گوساله و درخت که هر دسته از شماها یکی از

ص: 134

[سوره الأحقاف (46): آیه 5] .... ص : 135

وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ (5)

و کیست گمراه تر از کسی که بخواند از غیر خدا کسی را که اجابت نمی کند او را تا روز قیامت یعنی اگر تا روز قیامت او را بخواند اجابت نمی کند و آنهایی را که میخواند از دعاء او غافل هستند، در جای دیگر میفرماید: وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ فاطر، آیه 14 و 15 وَ مَنْ أَضَلُّ یعنی گمراه تر از این نیست حتی طبیعی طبیعت را نمیخواند و عادم الشعور میداند.

مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مثل اصنام و شمس و قمر و کواکب و گاو و گوساله و آتش و درخت.

ص: 135

[سوره الأحقاف (46): آیه 6] .... ص : 136

وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ کانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ (6)

و زمانی که محشور شدند ناس بودند این آلهه اعداء عبده خود و بودند بعبادت آنها کافرین بلکه بکلی منکر می شوند چنانچه میفرماید: وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا مَکانَکُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَکاؤُکُمْ فَزَیَّلْنا بَیْنَهُمْ وَ قالَ شُرَکاؤُهُمْ ما کُنْتُمْ إِیَّانا تَعْبُدُونَ یونس، آیه 28.

وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ جمیع افراد مؤمن و کافر و مشرک و ضال و مضل.

کانُوا لَهُمْ أَعْداءً چنانچه میفرماید: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ زخرف آیه 68.

آلهه مشرکین اعداء مشرکین هستند، اما عداوت ملائکه و جن و انس از ذوی العقول واضح، اما عداوت اصنام و حیوانات و اشجار برای این است که آنها را هم جهنم میبرند برای اینکه مشرکین عبده آنها بودند که میفرماید:

إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ لَوْ کانَ هؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها وَ کُلٌّ فِیها خالِدُونَ انبیاء آیه 98.

وَ کانُوا بِعِبادَتِهِمْ کافِرِینَ یا بکلی انکار می کنند یا اقرار و اعتراف باین که ما آلهه نبودیم و این مشرکین از روی کفر و جهالت عبادت ما را میکردند و ما از آنها بیزاریم.

[سوره الأحقاف (46): آیه 8] .... ص : 137

أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ کَفی بِهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (8)

یا اینکه میگویند افتراء است که این پیغمبر افتراء بخدا میزند از جانب خدا نیست.

ص: 137

[سوره الأحقاف (46): آیه 9] .... ص : 139

قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحی إِلَیَّ وَ ما أَنَا إِلاَّ نَذِیرٌ مُبِینٌ (9)

بفرما باین کفار و مشرکین من پیغمبر بی سابقه نیستم انبیاء قبل از من بودند و نمیدانم چه پیش آمدی بر من پیش می آید و چه بر شما متابعت نمیکنم مگر آنچه وحی شود بمن و نیستم من مگر انذار کننده آشکار قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ قبل از من انبیاء و رسل بسیار بودند از آدم تا عیسی که معروف صد و بیست و چهار هزار است که شما تعجب می کنید که چه شده که یک بشر مثل ما فرستاده خدا باشد و باو وحی نازل شود از روزی که خدا بشر را خلق کرد تا دامنه قیامت زمین خالی از حجت و دین و شریعت نبوده و نیست.

وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ اشاره بآیه شریفه است: وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ لقمان آیه 34. و این اشاره بلوح محو و اثبات است که بتغییر مصالح و مفاسد تغییر میکند و علم بتغییر او مختص بذات اقدس او است، و أما آنچه قابل تغییر نیست و در لوح محفوظ است علم بآن را پیغمبر و ائمه بلکه بعض ملائکه بلکه بعض آنها را مؤمنین هم میدانند مثل ظهور حضرت بقیة اللَّه و رجعت ائمه و قیام قیامت و امثال اینها و در دعاء ندبه است:

«و علمته علم ما کان و ما یکون الی انقضاء خلقک».

إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ اشاره بآیه شریفه است: وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی و النجم، آیه 3 الی 5 وَ ما أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ.

[سوره الأحقاف (46): آیه 11] .... ص : 140

وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کانَ خَیْراً ما سَبَقُونا إِلَیْهِ وَ إِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَیَقُولُونَ هذا إِفْکٌ قَدِیمٌ (11)

ص: 140

[سوره الأحقاف (46): آیه 12] .... ص : 141

وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا کِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِیًّا لِیُنْذِرَ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ بُشْری لِلْمُحْسِنِینَ (12)

و از پیش از این قرآن کتاب موسی که توراة باشد پیشوا و رحمت بود و این کتاب که قرآن باشد تصدیق میکند بلسان عربی برای اینکه انذار کند کسانی را که ظلم کردند و بشارت دهد احسان کنندگان را.

ص: 141

[سوره الأحقاف (46): آیه 13] .... ص : 142

إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (13)

محققا محسنین کسانی هستند که گفتند پروردگار ما خدای متعال است پس از آن استقامت ورزیدند پس آنها نیست از برای آنها خوفی از عذاب و نیستند آنها

ص: 142

[سوره الأحقاف (46): آیه 14] .... ص : 143

أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ (14)

این محسنین اصحاب بهشت هستند مخلد در آن بهشت که همیشه دائما ابدا در او هستند بسبب جزاء آنچه که بودند عمل میکردند.

أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ باصطلاح اثبات شی ء نفی ما عدا را نمی کند زیرا بضرورت دین ثابت شده که اگر کسی با ایمان از دنیا رود و لو آلوده بپاره ای از معاصی باشد و لو مصداق لا خوف علیهم و لا هم یحزنون نباشد و بپاره ای از عقوبات دنیوی یا پس از مردن گرفتار باشد بالاخره بواسطه ایمانش اهل بهشت می شود.

و اگر بگویی: اولئک اصحاب الجنة مفید انحصار است. می گوییم:

تصرف در معنای استقامت می کنیم که مراد استقامت در عقاید باشد که مرادف با

ص: 143

[سوره الأحقاف (46): آیه 15] .... ص : 144

وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلی والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمِینَ (15)

و سفارش کردیم و دستور دادیم انسان را که بپدر و مادر خود احسان کند مادرش حمل میکند آن را بزحمت و اکراه و میزاید او را بزحمت و اکراه. و حمل و ارضاع او تا از شیر باز دارند سی ماه است تا زمانی که محکم شود قوای او و برسد بچهل سالگی که منتهای رشد است بگوید پروردگار من نصیب من فرما و توفیق عنایت کن اینکه شکر گزار باشم نعمت تو را که بمن عنایت فرموده ای و بر پدر و مادر من مرحمت کرده ای، و اینکه عمل کنم عمل صالحی که موجب رضا و خشنودی تو باشد و صالح گردان از برای من ذریه من محققا من از تقصیراتم توبه کردم بسوی تو و محققا من از مسلمین هستم.

اخبار بسیاری داریم که این آیه شریفه در مورد حضرت حسین (ع) وارد شده که چون خبر شهادت او را بپیغمبر دادند و بامیر المؤمنین و بصدیقه طاهره حضرت زهراء بکراهت حمل او را برداشت و بکراهت زائید و حمل او هم شش ماه بود مثل یحیی (ع) و مدت رضاعش دو سال و خداوند بعوض شهادت امامت را در نسل او و ذریه او قرار داد. و این اخبار بسیار مفصل است و ما مکرر گفته ایم که: اخبار بیان مصداق اتم میکند تنافی با عموم آیه ندارد.

وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً یکی از واجبات مهمه شرع مطهر برّ

ص: 144

[سوره الأحقاف (46): آیه 16] .... ص : 146

أُولئِکَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَیِّئاتِهِمْ فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ (16)

اولئک همچو انسانی و والدینی و ذریه ای کسانی هستند که ما قبول می کنیم از آنها بهترین اعمالی که بجا آورند و گذشت می کنیم از سیئات آنها در اصحاب بهشت وعده صدق الهی است که باینها وعده داده شده.

تنبیه: بعض مضامین این آیات منطبق نمی شود با ابی عبد اللَّه (ع) مثل انی تبت الیک، و نتجاوز عن سیئاتهم. و ناچار باید بگوئیم بعموم آیه و آن اخبار مصداق اتم آن را بیان میکند.

أُولئِکَ اشاره بانسان و والدین و ذریه او است.

الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا معنی این نیست که عمل احسن آنها را قبول میکنیم و بقیه اعمال آنها مورد قبول نیست بلکه مراد این است که تمام اعمال حسنه آنها را ببهترین قبول و اجر قبول می کنیم چنانچه میفرماید: وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ زمر، آیه 36 وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَیِّئاتِهِمْ سیئات معاصی صغار است که و لو بدون توبه باشد گذشت می کند چنانچه میفرماید: إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیماً نساء آیه 35. بشرطی که اصرار بر او نباشد زیرا اصرار بر صغیره کبیره میشود.

فِی أَصْحابِ الْجَنَّةِ عطف بمدخلا کریما است یعنی ندخلکم فی اصحاب الجنة و با آنها محشور میشوند.

وَعْدَ الصِّدْقِ وعده های الهی تخلف پذیر نیست زیرا خلف وعده قبیح است و محال است از خداوند صادر شود.

الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ که بآنها وعده داده شده.

ص: 146

[سوره الأحقاف (46): آیه 17] .... ص : 147

وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما أَ تَعِدانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِی وَ هُما یَسْتَغِیثانِ اللَّهَ وَیْلَکَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَیَقُولُ ما هذا إِلاَّ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ (17)

و کسی که گفت برای والدین خود اف بر شما آیا بمن وعده میدهید که من پس از مردن بیرون میآیم برای بعث و زنده می شوم و حال آنکه قرونی گذشت پیش از من و هیچکدام زنده نشدند و از قبور خود بیرون نیامدند، و پدر و مادر او استغاثه میکردند خداوند را و میگفتند وای برتر ایمان بیاور به پیغمبر و قرآن و بعث روز قیامت وعده خدا حق است تخلف پذیر نیست پس میگوید بآنها که این وعده ها نیست مگر حرفها و کتاب ها و نوشتجات پیشینیان از این حرف ها زده شده.

تنبیه: این بحث این فرزند کافر با پدر و مادر مؤمن خود امروز بسیار رواج دارد، هر چه پدر و مادر باین جوان های امروز پسران و دختران میگویند: نماز بخوانید، بی حجاب نباشید، در فسق و فجور و بی حیایی و بی عفتی فرو نروید، از خدا بترسید، بوظایف دین عمل کنید در جواب آنها میگویند: شما امّل و کهنه پرست هستید آب و هوای امروز و مد امروزه را خبر ندارید همچو اقتضایی ندارد این حرف ها تمام بی مغز است و هیچ جا خبری نیست بگذاریم و بگذریم.

وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ فرزند کافر به پدر و مادر مؤمن میگوید أُفٍّ لَکُما اف کلمه انزجار است یعنی من از شما منزجر هستم بدا بحال شما که این کلمه علاوه بر کفر عاق والدین است که در خبر دارد: بوی بهشت بمشامش نمیرسد با اینکه پانصد سال راه بوی بهشت میآید.

أَ تَعِدانِنِی بمن وعده میدهید و مرا میترسانید أَنْ أُخْرَجَ که من زنده میشوم و بعذاب الهی ابد الاباد معذب در جهنم میشوم و از قبر بیرون میآیم.

وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِی از زمان آدم تا این زمان چندین هزار میلیون مردند و هیچکدام زنده نشدند و بیرون از قبر نیامدند.

ص: 147

[سوره الأحقاف (46): آیه 18] .... ص : 148

أُولئِکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ کانُوا خاسِرِینَ (18)

این نحو کفار کسانی هستند که دیگر قابل هدایت نیستند و ثابت شده بر آنها قول عذاب در امم ماضیه که قبل از اینها رفتند از جن و انس محققا آنها بودند خسران دار و زیانکار.

أُولئِکَ الَّذِینَ حَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ قول همان وعده عذاب است که بر آنها ثابت شده چون قابل هدایت نیستند و ایمان نمی آوردند تا عذاب را مشاهده نکنند چنانچه میفرماید:

إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ یونس، آیه 96 و 97.

فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مثل قوم نوح و عاد و ثمود و قوم لوط و اصحاب مدین و ایکه و فرعونیان و اصحاب فیل و غیر اینها: وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ حجر آیه 43.

إِنَّهُمْ کانُوا خاسِرِینَ خسران و زیان این است که علاوه بر اینکه سرمایه عمر خود را بباد دادند زیان و کسر و مدیون هم شدند.

ص: 148

[سوره الأحقاف (46): آیه 19] .... ص : 149

وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ لِیُوَفِّیَهُمْ أَعْمالَهُمْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ (19)

و از برای هر یک از مؤمن و کافر درجاتی هست از آنچه عمل کردند و هر آینه بالتمام جزا میدهیم اعمال آنها را و آنها ظلم نمی شوند یعنی از اعمال مؤمن کسر نمیگذاریم و برای اعمال کافر زیاده روی نمیکنیم.

وَ لِکُلٍّ دَرَجاتٌ یعنی لکل واحد من المؤمنین از انبیاء و اولیاء و صلحاء حتی ضعفاء مؤمنین هر کدام بقدر ایمان آنها و اخلاق حمیده آنها و اعمال صالحه آنها درجه در بهشت بآن ها میدهیم و چیزی از اعمال آنها را کسر نمی گذاریم که فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ و لکل واحد من الکافرین از مشرک و یهود و نصاری و طبیعی و سایر طبقات کفار و ضالین و مضلین هم درکاتی دارند هر کدام بقدر کفر و شرک و ضلالت و صفات خبیثه و اعمال سوء معذب در جهنم میشوند.

مِمَّا عَمِلُوا چنانچه میفرماید: وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ.

وَ لِیُوَفِّیَهُمْ أَعْمالَهُمْ که میفرماید: وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً کهف، آیه 27.

وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ زائد بر استحقاقش عذاب نمی کنیم و کمتر از قابلیتش ثواب نمیدهیم.

[سوره الأحقاف (46): آیه 21] .... ص : 150

وَ اذْکُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ (21)

و یاد کن برای قوم خود برادر عاد را که حضرت هود باشد زمانی که انذار کرد قوم خود را که عاد باشند بالاحقاف در زمین رمل سار و بتحقیق گذشت از پیش از آن انذار کننده و از بعد از آن اینکه عبادت نکنید مگر خدای متعال را محققا من میترسم بر شما عذاب روز با عظمتی را.

وَ اذْکُرْ أَخا عادٍ تعبیر ببرادر برای این است که حضرت هود از همین

ص: 150

[سوره الأحقاف (46): آیه 22] .... ص : 151

قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِکَنا عَنْ آلِهَتِنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ (22)

گفتند عاد در جواب هود که آیا آمده ای ما را که بدروغ خود ما را منصرف کنی از خدایان ما پس بیاور بآنچه وعده میدهی ما را اگر هستی از راست گویان.

قالُوا أَ جِئْتَنا اشاره باین که از پیش خود آمده ای از جانب خدا نیست دروغ میبندی.

لِتَأْفِکَنا افک نسبت دروغی بغیر دادن است مثل افک عایشه بماریه قبطیه در موضوع ابراهیم فرزند حضرت رسول که خداوند در سوره نور در چندین آیه

ص: 151

[سوره الأحقاف (46): آیه 23] .... ص : 152

قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أُبَلِّغُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ وَ لکِنِّی أَراکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ (23)

فرمود در جواب آنها که منحصر است علم بنزول آن عذاب موعود به خداوند متعال وظیفه من و مأموریت من فقط ابلاغ است بآنچه فرستاده شده ام و لکن من می بینم شما را قومی که جهل می ورزید مرا دروغگو و وعده عذاب را کذب میپندارید.

قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ داخل در اموری است که علمش مختص بخداست احدی خبر از فردای خود ندارد که چه پیش آمدی برای او می شود چنانچه گذشت که میفرماید:

عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ لقمان، آیه 34.

وَ أُبَلِّغُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ فقط تکلیف رسول ابلاغ است چنانچه میفرماید:

وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ.

ص: 152

[سوره الأحقاف (46): آیه 24] .... ص : 153

فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ رِیحٌ فِیها عَذابٌ أَلِیمٌ (24)

پس چون دیدند آن عذاب را ابری که آمد در وادی های آنها گفتند این ابری است که باران بر ما می بارد بلکه این آن چیز است که شما طلب تعجیل او را میکردید باو بادی است که در او عذاب دردناک است. خداوند باد را فرستاد که میفرماید:

وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَةٍ سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً فَتَرَی الْقَوْمَ فِیها صَرْعی کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ فَهَلْ تَری لَهُمْ مِنْ باقِیَةٍ الحاقة آیه 6 الی 8.

فَلَمَّا رَأَوْهُ چون آنچه استعجال میکردند دیدند عارِضاً ابر تیره ای را میگویند سیاه و ظلمانی.

مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ آمد تمام مراکز آنها را از منازل و مزارع و باغستانهای آنها را فرو گرفت اینها بسیار خشنود شدند چون گرفتار خشک سالی بودند.

قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا گفتند: این ابر باران شدید دارد تمام مزارع و باغستانهای ما را مشروب میکند و نهرها و رودخانه ها و چشمه ها و چاههای ما پر آب میشود لکن چنین نیست.

بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ که گفتید بحضرت هود: فَأْتِنا بِما تَعِدُنا حال آمد.

رِیحٌ فِیها عَذابٌ أَلِیمٌ که از صبح روز اول تا شام روز هشتم شب و روز پی در پی که معنی حسوما است آن هم تند و سخت که معنای صرصر است که در این باد عذاب دردناک است سپس بیان عذاب الیم را میفرماید:

ص: 153

[سوره الأحقاف (46): آیه 25] .... ص : 154

تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لا یُری إِلاَّ مَساکِنُهُمْ کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ (25)

درهم کوبید هر چیزی را بامر پروردگارش پس صبحگاه آنها دیده نمیشد مگر زمین که در او ساکن بودند همین نحو جزا میدهیم قوم مجرمین را.

تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْ ءٍ تمام آنها مثل چوب خشک روی زمین افتادند که گفتند:

باد آنها را بلند میکرد میکوفت بکوه و عمارات تمام اشجار و مزارع آنها از بین رفت عمارات آنها خراب شد.

بِأَمْرِ رَبِّها که باد مأمور بامر پروردگار بود شعور و ادراک داشت.

فَأَصْبَحُوا یعنی چون صبح روز نهم شد دیگر اثری از آنها باقی نماند لا یُری إِلَّا مَساکِنُهُمْ فقط مساکن خراب شده آنها دیده میشد.

کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمِینَ تهدید است که این نحو عذابها خصیصه آنها نیست بلکه هر قومی که مجرم شدند باین نحوها گرفتار میشوند و جزا داده میشوند.

[سوره الأحقاف (46): آیه 27] .... ص : 155

وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا ما حَوْلَکُمْ مِنَ الْقُری وَ صَرَّفْنَا الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ (27)

و هر آینه بتحقیق هلاک کردیم کسانی را که اطراف شما کفار بودند از اهل شهرها و تصریف آیات نمودیم باشد که آنها رجوع کنند.

وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا ما حَوْلَکُمْ مِنَ الْقُری خطاب باهل مکه است و قرایی که اطراف مکه است یمن که مرکز عاد بود و جحفه و حجر که مرکز ثمود بود و شام که مرکز قوم لوط بود و مدین و ایکه که مرکز قوم شعیب بود و مصر که مرکز فرعونیان تمام آنها را هلاک کردیم باز شما متنبه نمیشوید؟

وَ صَرَّفْنَا الْآیاتِ تصریف آیات یک قسمت معجزات صادره از انبیاء یک قسمت هلاکت کفار و مشرکین، و یک قسمت نجات انبیاء و مؤمنین، یک قسمت تذکر به نعم الهیه، یک قسمت تذکر ببلاهای متوجه بر مخالفین، یک قسمت در توصیف ابرار که باید بآنها اقتداء کرد، و یک قسمت توصیف فجار که باید اجتناب کرد، یک قسمت بشارات بهشت، یک قسمت تخویفات از عذاب جهنم، یک قسمت بیان مواعظ و نصایح، یک قسمت بیان احکام و دستورات و غیر اینها.

ص: 155

[سوره الأحقاف (46): آیه 28] .... ص : 156

فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَ ذلِکَ إِفْکُهُمْ وَ ما کانُوا یَفْتَرُونَ (28)

پس چرا یاری نکردند آنها را کسانی که اینها گرفتند آنها را از غیر از خدا آلهه جهت تقرب بآنها بلکه از آنها ضلالت پیدا کردند و این برای این است که دروغ بستند بآنها که اینها ما را یاری میکنند و آنچه که بودند و افترا میزدند.

فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ نه جلب نفعی بر آنها کردند نه دفع ضری الَّذِینَ اتَّخَذُوا کسانی را که این کفار آنها را گرفتند، مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً که تقرب بآن ها پیدا کنند آلِهَةً آلهه خود مثل اصنام و ازلام و سایر آلهه آنها.

بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ علاوه از اینکه یاری نکردند از آنها جدایی جستند که دیگر آنها را نیافتند.

وَ ذلِکَ این اتخاذ آلهه إِفْکُهُمْ دروغی بود که نسبت باین آلهه میدادند.

وَ ما کانُوا یَفْتَرُونَ و افترا می بستند.

[سوره الأحقاف (46): آیه 30] .... ص : 157

قالُوا یا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا کِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ وَ إِلی طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ (30)

گفتند ای قوم ما محققا ما شنیدیم کتابی را که قرآن باشد که نازل شده از بعد موسی و این کتاب تصدیق میکند انبیایی را که قبل از او بودند هدایت میکند بسوی حق و بسوی طریق مستقیم.

قالُوا یا قَوْمَنا خطاب بسایر طوایف جن إِنَّا سَمِعْنا کِتاباً رفتیم خدمت

ص: 157

[سوره الأحقاف (46): آیه 31] .... ص : 158

یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ (31)

ای قوم ما اجابت کنید داعی الی اللَّه را و ایمان آورید باو می آمرزد برای شما گناهان شما را و باز میدارد شما را از عذاب دردناک.

یا قَوْمَنا أَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ داعی الی اللَّه رسول محترم است و ممکن است قرآن مجید باشد که دعوت بتوحید و نفی شرک، و دعوت بایمان و نفی کفر، و دعوت به جنت و نجات از نار، و دعوت بصراط مستقیم و ترک سبل شیطان میکند.

وَ آمِنُوا بِهِ مرجع ضمیر خدای متعال است که ایمان بخدا ایمان بجمیع عقاید حقه است بقرینه:

یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ که قبل از ایمان مرتکب شده اید که:

«الاسلام یجب ما قبله».

وَ یُجِرْکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ که جهنم باشد که میفرماید: وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ ... الایة اعراف 178.

[سوره الأحقاف (46): آیه 33] .... ص : 159

أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی بَلی إِنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (33)

آیا نمی بینند این هایی که منکر بعث و نشور هستند اینکه خداوندی که خلق فرمود آسمان ها و زمین را و خستگی از برای او نبود در خلقت آنها قدرت دارد که مرده ها را زنده کند بلی خداوند قادر بر هر شیئی است.

أَ وَ لَمْ یَرَوْا این محسوسات را که دیگر نمیتوانند انکار کنند.

أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ این کرات جویه از شمس و قمر و کواکب وَ الْأَرْضَ از کوه ها و دریاها و اراضی و اشجار و نباتات و حیوانات را وَ لَمْ یَعْیَ بِخَلْقِهِنَّ زیرا: إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ.

ص: 159

[سوره الأحقاف (46): آیه 34] .... ص : 160

وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا عَلَی النَّارِ أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلی وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ (34)

و روزی که عرضه داشته میشوند کسانی که کافر شدند بر آتش بآنها گفته میشود آیا نیست این حق؟- گویند: بلی قسم به پروردگار ما، میفرماید: پس بچشید عذاب را بسبب آنچه که بودید کافر می شدید.

وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُوا این هایی که منکر بعث بودند یا خود را اهل نجات میدانستند و معاف از عذاب.

عَلَی النَّارِ بر آتش.

أَ لَیْسَ هذا بِالْحَقِّ که انبیاء بشما خبر میدادند و شما تکذیب میکردید حال معلوم شد بر شما صدق فرمایشات آنها.

قالُوا بَلی وَ رَبِّنا گفتند بلی حال که مشاهده کردیم بر ما معلوم شد قسم به پروردگار ما.

قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُونَ ایمان و تصدیق بعد از مشاهده اجباری است اختیاری نیست دیگر مورد عنایت حق نمی شوید چنانچه میفرماید:

وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ- الایه «نساء، آیه 22.»

سوره محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم مدنی- 38 آیه .... ص : 163

[سوره محمد (47): آیه 3] .... ص : 165

ذلِکَ بِأَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ (3)

فرق بین مؤمن و کافر این است که کفار متابعت کردند باطل را و مؤمنین متابعت کردند حق را که از جانب پروردگارشان آمده بود همچنین مثل می زند

ص: 165

[سوره محمد (47): آیه 4] .... ص : 166

فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها ذلِکَ وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لکِنْ لِیَبْلُوَا بَعْضَکُمْ بِبَعْضٍ وَ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَنْ یُضِلَّ أَعْمالَهُمْ (4)

پس زمانی که تلاقی کردید شما مؤمنین مجاهدین کسانی را که کافر شدند از کفار دار الحرب پس بزنید گردن های آنها را اشاره بقتل است تا اینکه بر آنها سخت بگیرید پس آنها را دستگیر کنید و اسیر کنید، قضیه راجع بدستورات جهاد است که یکی از ارکان دین اسلام است و کتاب جهاد بسیار مفصل و احکام زیادی دارد لکن چون در زمان غیبت حکم جهاد برداشته شده چون شرط جهاد باید باذن پیغمبر یا امام یا نایب خاص امام باشد. بلی اگر کفار حمله کردند باید مسلمین دفاع کنند لذا بیان احکام جهاد چندان فایده ندارد، تا حضرت بقیة اللَّه ظاهر شود و امر بجهاد فرماید و ما فقط بتفسیر این آیات قناعت میکنیم.

فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا از مشرکین فَضَرْبَ الرِّقابِ آنها را بقتل رسانید چنانچه میفرماید:

وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً توبه آیه 36 حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ تثخین بمعنی ثقل و ضیق است و در اینجا یعنی بر آنها تنگ گرفتید از کثرت قتل و جراحت و بر آنها سنگین شد مبارزه

ص: 166

[سوره محمد (47): آیات 5 تا 6] .... ص : 168

سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ (5) وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ (6)

زود باشد که خداوند هدایت میفرماید آنها را و اصلاح میفرماید حال و شأن آنها را و داخل میفرماید آنها را بهشت که بآنها تعریف فرموده سَیَهْدِیهِمْ بسوی بهشت و مثوبات اخروی وَ یُصْلِحُ بالَهُمْ به نعم و درجاتی که بر آنها مقرر فرموده در آن عالم.

وَ یُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ آن بهشتی که عَرَّفَها لَهُمْ توصیف فرموده از برای آنها که در آیات بسیار خداوند اوصاف بهشت را بیان فرموده از حور و قصور و انهار و فواکه و لحوم طیر و از برای آنهاست آنچه مایل باشند که میفرماید: وَ لَکُمْ فِیها ما تَشْتَهِی أَنْفُسُکُمْ وَ لَکُمْ فِیها ما تَدَّعُونَ

فصلت آیه 31، و ممکن است

ص: 168

[سوره محمد (47): آیه 7] .... ص : 169

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ (7)

ای کسانی که ایمان آوردید اگر یاری کنید خدای متعال را یاری میکند شما را و ثابت میدارد قدمهای شما را.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خطاب بجمیع مؤمنین است الی یوم القیامة إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ خداوند احتیاج بناصر و معین ندارد نصرت خدا نصرت دین خدا و نصرت انبیاء خدا و اولیاء خدا و بندگان صالح خدا و کتاب خدا و احکام و دستورات خدا و هر چه منتسب بخدا است.

یَنْصُرْکُمْ و یاری کردن خدا بندگان را توفیق عبادت و ایمان و اصلاح امور و دفع بلیات و نجات از مهالک و فوز ببهشت و سعادت و رستگاری و ارتفاع درجه و سایر تفضلات الهی است.

وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ در بقاء دین و قیام بطاعت و ترک معاصی و بالاخص در امر جهاد و دفع اعداء دین.

[سوره محمد (47): آیه 9] .... ص : 170

ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (9)

این تعس و اضلال اعمال سببش این بود به اینکه اینها کراهت داشتند آنچه را که خداوند نازل فرموده پس حبط فرمود اعمال آنها را.

در اخبار دارد تفسیر فرمودند کرهوا ما انزل اللَّه فی علی در موضوع ولایت و نصب امیر المؤمنین بر خلافت و مکرر گفته ایم که اخبار بیان مصداق یا شأن نزول آیه را میفرماید منافی با عموم آیه ندارد.

ذلِکَ اشاره بآیه قبل است که فرمود: فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ که سببش و منشأش اینست که:

بِأَنَّهُمْ کَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ ما در ما انزل اللَّه عموم دارد شامل: قرآن و احکام و دستورات و مجعولات الهی بالتمام می شود حتی اگر یک حکم از احکام الهیه را کراهت داشته باشد و قبول نکند و نپذیرد و زیر بار نرود و تسلیم نشود مشمول این جمله میشود.

فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ زیرا از ایمان خارج می شود و کلیه اعمالی که قبلا از او صادر شده یا پس از آن صادر می شود حبط می شود زیرا ایمان شرط صحت کل اعمال است.

[سوره محمد (47): آیه 11] .... ص : 171

ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ (11)

این هلاکت امم سابقه از کفار و مشرکین و نجات مؤمنین برای اینست که خداوند ولی و مولای کسانی است که ایمان آوردند و بدرستی که کافرین هیچ مولی و ناصر و معینی ندارند.

ذلک این بیان که در آیات بسیار دارد که خداوند نوح و مؤمنین باو را نجات داد و بقیه را هلاک کرد و هکذا هود و گرویدگان باو و صالح و پیروان او و لوط و اهلش و شعیب و اصحابش و موسی و بنی اسرائیل را نجات داد و عاد و ثمود و قوم لوط و اصحاب مدین و ایکه و فرعونیان را هلاک کرد برای این است که خداوند مولی و حافظ و ناصر و معین و نگهبان مؤمنین است.

بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَ آمَنُوا و اما کافرین احدی فریاد رس آنها نیست وَ أَنَّ الْکافِرِینَ لا مَوْلی لَهُمْ نه ناصری و معینی و دادرسی دارند و نه مولی و دوستی برای آنها است.

[سوره محمد (47): آیه 13] .... ص : 172

وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ هِیَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْیَتِکَ الَّتِی أَخْرَجَتْکَ أَهْلَکْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ (13)

چه بسیار از شهرستانها که آنها شدیدتر بود از حیث قوت و قدرت از شهرستان تو که مکه معظمه باشد آن شهرستانی که تو را بیرون کرد از آن هلاک کردیم ما آنها را پس هیچ ناصری برای آنها نبود.

وَ کَأَیِّنْ مثل اینکه کنایه از کثرت است مِنْ قَرْیَةٍ اطلاق بر اماکن که سکنه زیادی دارد حتی شهرهای معظم را شامل میشود.

ص: 172

[سوره محمد (47): آیه 14] .... ص : 173

أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (14)

آیا پس کسی که بوده باشد بر بینه و دلیل از پروردگار خود مثل کسی است که زینت داده شده بر او بدی عملش و متابعت کردند هواهای نفسانیه خود را البته اینها مساوی نیستند.

أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ مثل انبیاء که دارای جمیع شرایط نبوت باشند و دارای معجزات باهرات، و مثل ائمه هدی که شرایط امامت را واجد باشند با نص قطعی و دلیل محکم و معجزات، و مثل مؤمنین که از روی قطع و یقین ایمان آورده باشند.

کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ که فریب زخارف دنیوی و وساوس شیطانی که جلوه داده بر آنها اعمال سوء را، وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ بنده نفس شدند و گرفتند معبودان خود را هواهای نفسانیه خود چنانچه میفرماید: أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ ... الایه جاثیه آیه 22 شرحش گذشت.

[سوره محمد (47): آیه 16] .... ص : 175

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِکَ قالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ (16)

و بعض این کفار که شاید منافقین باشند کسانی هستند که استماع فرمایشات شما را میکنند تا آنکه از نزد شما بیرون می روند میگویند بکسانی که بآن ها علم داده شده چه چیز میگفت در این زمان که نزد او بودیم اینها کسانی هستند که دل های آنها را خداوند طبع فرموده و متابعت میکند هواهای نفس خود را وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ من تبعیضیه است یعنی بعض از کسانی که مخلد در آتش هستند.

از علی بن ابراهیم است که گفت «نزلت فی المنافقین» زیرا آنها می آمدند

ص: 175

[سوره محمد (47): آیه 17] .... ص : 176

وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدیً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ (17)

و کسانی که هدایت شدند زیاد میفرماید خداوند متعال هدایت آنها را و عنایت میفرماید آنها را تقوی و پرهیزگاری آنها وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا اهتداء قبول هدایت است، هادی خدای متعال که نور ایمان را در قلوب آنها قذف میکند و قلب آنها روشن می شود. و اهتداء پذیرفتن و فعل قلب است که بکمال شوق اتخاذ می کنند که گفتیم ایمان پنج چیز لازم دارد:

اول- تخم ایمان را از مرکز صحیح اتخاذ کند خدمت پیغمبر و ائمه هدی و علماء اعلام از روی دلیل و برهان.

دوم- زمین قلب را آماده کند باخلاق حمیده و ازاله صفات خبیثه سوم- آبیاری کند باعمال صالحه و عبادت و اطاعت.

چهارم- آفات ایمان مثل زنگ و شفته و کرم و امثال آنها را از درخت ایمان برطرف کند بتقوای از معاصی که یکی از ضررهای معاصی ضعف ایمان است چنانچه یکی از فوائد عبادات رشد و تقویت ایمان است.

ص: 176

[سوره محمد (47): آیه 18] .... ص : 177

فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ (18)

پس آیا اینها نظر نمی کنند مگر ساعت قیامت را که می آید آنها را بغتة بناگاه پس بتحقیق آمد اشراط ساعت که باید پیش از قیامت بیاید پس چه میکنند آنها زمانی که آمد آنها را ساعت یاد آوری خود را.

فَهَلْ یَنْظُرُونَ یعنی تأمل و تدبر و نظر نمی کنند إِلَّا السَّاعَةَ قیامت.

أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً که میفرماید: وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ نحل آیه 79.

فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها اشراط ساعة علامات داله بر قرب قیامت است و حدیث مفصلی از پیغمبر اکرم که بسلمان بیان میفرماید اشراط ساعت را که در برهان نقل فرموده متجاوز از صد علامت و ما ببعض آن بطور اختصار اشاره می کنیم: اضاعه صلوة، متابعت شهوات، تمایل بهوای نفسانی، تعظیم به ثروتمندان، فروختن دین بدنیا، جور امراء، وزارت فسقه، ظلم عرفاء، خیانت امناء، معروفیت منکرات، منکریت معروفات، و خائن را امین بدانند و امین را خائن، دروغگو را تصدیق کنند و راستگو را تکذیب کنند، زن ها امیر شوند، و زنها با مردان در تجارت شرکت کنند، و تشبه الرجال بالنساء و النساء بالرجال، و زنها بر مراکب سوار شوند، و ربا ظاهر شود، و رشوه متعارف شود، دین را کوچک شمارند و دنیا را بزرگ، غنا و ساز رواج پیدا کند، و اشرار ولایت

ص: 177

[سوره محمد (47): آیه 19] .... ص: 178

فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَ مَثْواکُمْ (19)

پس بدان بدرستی که نیست الهی مگر اللَّه و طلب مغفرت و استغفار کن برای ذنب خود و برای مؤمنین و مؤمنات و خداوند میداند برگشت شما را و محل و جایگاه شما را.

مسأله مهمة: اینکه وجود مبارک حضرت رسالت که درجه اعلای عصمت را داشته حتی فعل مکروه بلکه ترک اولی هم در تمام عمر از او صادر نشده پس چه معنی دارد و استغفر لذنبک؟.

اما عامه عمیاء که مقام عصمت را منکراند زیرا خلفای خود را میدانند که مدت زمانی در شرک بودند نسبت های ناروایی بحضرتش میدهند حتی العیاذ باللّه نسبت شرک قبل از بعثت.

و اما خاصه که مقام عصمت را اولین شرط نبوت و خلافت میدانند میگویند:

انسان هر چه مقامش بالا رود باید خود را در پیشگاه عظمت الهی کوچک و حقیر و مقصر بداند چنانچه از خود آن حضرت است که عرض میکند:

«ما عرفناک حق معرفتک و ما عبدناک حق عبادتک»

و استغفار کند که دارد هر روزی چندین

ص: 178

[سوره محمد (47): آیات 20 تا 21] .... ص : 180

وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلی لَهُمْ (20) طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ (21)

و میگویند کسانی که ایمان آورده اند چرا نازل نمی شود سوره ای که دستور جهاد بدهد تا ما برویم و دفع شر این کفار و مشرکین را بکنیم پس زمانی که نازل شود سوره ای که محکم باشد در او ذکر قتال باشد میبینی که در قلوب آنها مرض است که منافقین باشند نظر میکنند بسوی شما نظر کسی که غشوه بر او عارض شده باشد از ترس مرگ پس سزاوارتر است از برای آنها- طاعت اوامر الهی- و قول پسندیده پس زمانی که عزم بر جهاد شد پس اگر تصدیق کنند فرمایش الهی را و از روی صدق و صفا بپذیرند هر آینه میباشد برای آنها بهتر که خداوند آنها را نصرت میفرماید.

وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ نظر باین که مؤمنین در شکنجه مشرکین و یهود و سایر کفار گرفتار بودند چه در مکه بودند و چه هجرت بمدینه و چه اهل مدینه دیدند جمعیت مسلمین بسیار شده که فوج فوج بشرف اسلام مشرف می شوند که میفرماید: یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً نصر آیه 2.

تقاضا کردند که چرا سوره ای نازل نمی شود دستور جهاد تا برویم و این دشمن ها را رفع و دفع کنیم ولی غافل بودند از این که میانه مسلمین یک دسته منافقین هستند که میفرماید:

وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ ...

الایه توبه آیه 102. و اگر امر جهاد بیاید اینها مضافا باین که همراهی نمیکنند با آنها هم همدست میشوند.

فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتالُ که اگر دستور جهاد بیاید اینها بهمان کفر اولی برمیگردند.

ص: 180

[سوره محمد (47): آیه 22] .... ص : 182

فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (22)

پس آیا اگر شما منافقین تولی کردید فساد می کنید در زمین و قطع رحم میکنید.

فَهَلْ عَسَیْتُمْ یکی از اخبار غیبیه که پیغمبر خبر داده این است که این منافقین نزدیک است که چه فسادی در زمین کنند و قطع رحم کنند.

إِنْ تَوَلَّیْتُمْ دو نحوه تفسیر شده یکی معنی تولی قبول ولایت است یعنی شما منافقین اگر والی و مسلط شدید چه می کنید چنانچه خلفاء ثلاث و بنی امیه و بنی العباس چه کردند، دیگر معنای تولی اعراض از جهاد و ترک مجاهده یا فرار از زحف باشد که برگردید بهمان کفر و شرک اولی.

أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ از ظلم و تعدی و طغیان و قتل و غارت دوره جاهلیت را پیش میگیرید.

وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ دیدید خلفای سه گانه را با علی چه کردند با اینکه همه از قریش بودند و جزو مهاجرین، و بنی امیه با بنی هاشم که همه اولاد عبد مناف بودند، و بنی العباس با بنی ابی طالب ائمه طاهرین که همه از بنی عبد- المطلب بودند

[سوره محمد (47): آیه 24] .... ص : 183

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها (24)

آیا پس تدبر نمی کنند قرآن را یا آنکه بر قلوب آنها قفلهایی زده شده، خداوند تبارک و تعالی بانسان عقلی عنایت فرموده که مدرک محسنات و مقبحات است و محل توجه او بعقیده شرع و قرآن و اخبار قلب است، و بعقیده حکماء امروزه دماغ است، و شرط ادراک حسن و قبح نورانیت قلب است بنور علم و ایمان چنانچه میفرماید:

«العلم نور یقذفه اللَّه فی قلب من یشاء»

و در قرآن میفرماید: أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ مجادله آیه 23. و میفرماید: وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ حجرات آیه 7. اگر ایمان نباشد قلب تاریک است و هیچ درک نمی کند که این کأنه عقل ندارد چنانچه میفرماید:

«العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»

از امیر المؤمنین (ع) است، لذا قلب او قفل شده و عقل در او نیست درک حسن و قبح نمیکند.

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ نه تدبر و نه تفکر و نه تعقل و نه تأمل.

أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها اقفال قلب صفات خبیثه است مثل کبر عناد عصبیت، حب جاه و مقام و مال، حب نفس، حب دنیا و سایر صفات خبیثه که منشأ می شوند که عقل را کنار گذارده بیش از یک ذمی درک نمی کند و الناس یستسهلون الذم فی قضاء الوتر

[سوره محمد (47): آیه 26] .... ص : 184

ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا ما نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرارَهُمْ (26)

این تسویل شیطان و املاء آنها بواسطه این است که این منافقین گفتند برای کسانی که کراهت داشتند از آنچه خداوند نازل فرموده که ما اطاعت می کنیم شما را در بعض اموری که نازل شده و خداوند میداند اسرار آنها را.

ص: 184

[سوره محمد (47): آیه 27] .... ص : 185

فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ (27)

پس چگونه است زمانی که ملائکه که قبض روح می کنند بشدت آنها را بگیرند و با تازیانه آتش بر روی آنها و پشت آنها بزنند.

ص: 185

[سوره محمد (47): آیه 28] .... ص : 186

ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ (28)

این سختی جان دادن آنها برای این است که متابعت کردند آنچه موجب سخط الهی است و کراهت داشتند از آنچه موجب رضای او است پس خداوند حبط فرمود اعمال آنها را. در زیارت جامعه صغیره دارد:

«و السلام علی الذین من و الاهم فقد و الی اللَّه، و من عاداهم فقد عادی اللَّه، و من احبهم فقد احب اللَّه، و من ابغضهم فقد ابغض اللَّه، و من اعتصم بهم فقد اعتصم باللّه و من تخلی منهم فقد تخلی من اللَّه عز و جل»

و در جامعه کبیره:

«سعد من والاکم، و هلک من عاداکم و خاب من جحدکم، و ضل من فارقکم، و فاز من تمسک بکم، و امن من لجأ الیکم، و سلم من صدقکم، و هدی من اعتصم بکم، من اتبعکم فالجنة مأواه، و من خالفکم فالنار مثواه، و من جحدکم کافر، و من حاربکم مشرک، و من رد علیکم فی اسفل درک من الجحیم»

ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ اموری که موجب سخط الهی می شود شرک، کفر، ضلالت، غصب حقوق ائمه، ظلم، فسق، فجور، صفات خبیثه و غیر اینها که اعظم آنها نفاق است که: إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ نساء آیه 144.

وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ و اموری که موجب رضای الهی میشود ایمان، عقاید حقه، اخلاق فاضله، اعمال حسنه، اطاعت خدا و رسول و ائمه اطهار و فرامین قرآن که اینها از تمام آنها کراهت داشتند.

ص: 186

[سوره محمد (47): آیه 29] .... ص : 187

أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ (29)

آیا گمان می کنند کسانی که در قلوب آنها مرض است اینکه خداوند تعالی ظاهر نمیکند و بیرون نمیآورد کینه های آنها را.

انسان هر چه سعی کند که امور باطنیه خود را مخفی کند بالاخره ظاهر می شود و خداوند کشف میکند، این منافقین که در باطن مشرک یا کافر یا ضال بودند یا دارای صفات خبیثه مثل حقد و حسد و کبر و عناد و عصبیت بودند بالاخره آثار آنها ظاهر شد چه در عصر نبی و چه پس از رحلتش.

أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ سابقا امراض قلبیه را در همین سوره تذکر دادیم در آیه 22، و اصلا کلیه امراض چه امراض بدنی و چه روحی یک آثاری دارد اگر چهار روز ظاهر نشود بالاخره ظاهر می شود هم در دنیا و هم در آخرت که: یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ است طارق، آیه 9.

أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ ضغن عداوت و کینه و بغض است چه با خدا و رسول و ائمه طاهرین و چه با مؤمنین. دیدید اعمال مشایخ ثلاثه و بنی امیه و بنی عباس و اتباع آنها را و من یحذوا حذوهم الی یومنا هذا.

[سوره محمد (47): آیه 31] .... ص : 188

وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ (31)

و هر آینه امتحان می کنیم شما را تا معلوم شود و بدانیم مجاهدین شما را و صبر کنندگان را و امتحان می کنیم اسرار و بواطن شما را که ظاهر مینمائیم.

وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ امر جهاد بزرگترین امتحان است چه جهاد اصغر باشد مجاهده با کفار و مشرکین که جانبازی است و چه اکبر باشد مجاهده با نفس.

حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ خداوند میدانست بر او مخفی نبود اینکه نسبت بخود میدهد یعنی معلوم کنیم بر خود و بر سایرین، و مجاهدین مثل امیر- المؤمنین و عده معدودی که ثبات قدم داشتند چه کشتند و چه کشته شدند در مقابل آنهایی که فرار کردند یا اصلا تقاعد کردند از آمدن برای جهاد یا سستی کردند در امر جهاد این دو دسته از هم امتیاز پیدا کنند و جدا شوند.

وَ الصَّابِرِینَ که هر چه امر مشکل تر میشد صبر آنها بیشتر می شد، و مکرر گفته ایم سه قسم صبر داریم: صبر بر بلایا و مصائب سیصد درجه. صبر بر عبادات ششصد درجه، صبر بر ترک معاصی نهصد درجه. و در موضوع جهاد هر سه صبر موجود است اما بلا و مصیبت آزاری که از کفار و مشرکین می رسید حتی گفتند بامیر المؤمنین نود زخم وارد شد، و چه بسیار از مجاهدین که بدرجه رفیعه شهادت

ص: 188

[سوره محمد (47): آیه 32] .... ص : 189

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ (32)

بدرستی که کسانی که کافر شدند و جلوگیری کردند دیگران را از سبیل الهی و راه حق و عناد و عداوت و مخالفت ورزیدند با رسول محترم از بعد از آنکه بر آنها مبین شده بود راه هدایت، و اینها هر چه بکنند هرگز نمیتوانند ضرری بدستگاه الهی وارد کنند، و زود باشد که حبط شود تمام اعمال آنها بکلی.

تنبیه: از جملات این آیه شریفه استفاده میشود که اینها منافقین بودند که اظهار اسلام کردند بطمع آنکه در دستگاه او مقامی پیدا کنند و چون دیدند که مقامی بآنها عنایت نشد تصمیم داشتند که پس از رحلت آن حضرت یک مقامی بر خود تحصیل کنند، و چون دیدند در غدیر خم علی را بر خلافت نصب فرموده و از همه مؤمنین برای علی بیعت گرفت و آنها کمال عداوت را با علی داشتند چون بسیاری از آنها را کشته بود لذا تصمیم قطعی گرفتند بر مخالفت و نگذارند که این امر مستقر شود که شرح آن در ذیل تفسیر بیان می شود.

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا که کافر شدند بعد از تبین که بیان میفرماید: وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ که جلوگیری کردند دیگران را که بطریق حقه که پیغمبر نشان داده و بیان فرموده که صریح فرمایش او است در حدیث ثقلین که:

«ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا»

و در غدیر خم:

«من کنت مولاه فعلی مولاه»

و غیر اینها نروند.

وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ شق بمعنی جدایی است که مخالفت و معاندت و عداوت باشد با پیغمبر اکرم.

مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی که این جمله صریح است که مراد همین منافقین

ص: 189

[سوره محمد (47): آیه 33] .... ص : 190

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ (33)

ای کسانی که ایمان آوردید اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول را و باطل نکنید اعمال خود را.

اطاعت خدا و رسول واجب است و مخالفت حرام است لکن دو نحوه اطاعت داریم یکی در فروع مثل فعل واجبات و ترک محرمات که در ترک اطاعت معصیت است چه معاصی ترکیه مثل ترک واجبات یا فعلیه مثل فعل محرمات، و این معاصی مکرر گفته شده که علاوه از استحقاق عذاب مضرات بسیاری دارد مثل قساوت قلب، سیاهی دل، بعد از رحمت الهی، متابعت شیطان و هوای نفس، سلب توفیق، نزول بلا و مصائب. رنجش خاطر رسول و ائمه، ضعف ایمان و غیر این ها لکن تا مادامی که سلب ایمان نشده باشد امید و رجاء مغفرت در او هست و موجب بطلان اعمال نمیشود.

دیگر اطاعت خدا و رسول در امور اعتقادیه که در ترکش ایمان زایل میشود و مورث بطلان اعمال می شود. زیرا گفتیم همین نحوی که ایمان شرط صحت کلیه اعمال است و بدون او باطل است همین نحو موافات که بقاء ایمان باشد تا آخرین نفس که اگر هفتاد سال با ایمان بود و اعمال صالحه بجا آورده و نزدیک رفتن از دنیا ایمانش زایل شد کلیه اعمال هفتاد ساله او باطل می شود و از این بیان

ص: 190

[سوره محمد (47): آیه 34] .... ص : 191

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (34)

محققا کسانی که کافر شدند و مانع دیگران شدند که ایمان بیاورند پس از آن مردند و آنها کافر بودند پس هرگز خدا آنها را نمی آمرزد. چنانچه در جای دیگر میفرماید: وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً نساء آیه 22. و سر این مطلب آن است که مغفرت الهی و لو بسیار توسعه دارد حتی انبیاء و ملائکه هم باین توسعه نمیدانستند لکن قابلیت محل هم شرط است و او فقط ایمان است لذا میفرماید:

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ که اگر قبل الموت ایمان آورد پذیرفته می شود. و این جمله دلالت دارد بر قبولی توبه مرتد چنانچه محققین گفتند خلافا لجماعتی که گفتند توبه مرتد قبول نمیشود.

أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً و از این جمله هم میتوان استفاده کرد که دستگاه بهشت و جهنم قبلا موجود شده چنانچه آیات بسیاری دلالت دارد و در موارد زیادی تذکر داده ایم خلافا لکسانی که گفتند در قیامت مهیا میشود.

فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ چون از قابلیت مغفرت افتادند و خداوند حکیم در محل غیر قابل افاضه نمی کند زیرا قبیح است مثل اینکه سگ را ببرند بالای مجلسی که تمام اشراف و اعیان نشسته باشند، یا عذره را بگذارند در میان سفره که تمام انواع اطعمه و اشربه در آن سفره باشد بلکه مورد اقبح از اینها است و از شخص حکیم عادل محال است صادر شود لذا تعبیر به لن کرده که نفی ابد است.

ص: 191

[سوره محمد (47): آیه 35] .... ص : 192

فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ (35)

پس شما مؤمنین سستی نکنید در جهاد و دعوت بمسالمت نکنید با اینکه غلبه با شما است و خداوند هم با شماست شما را یاری میفرماید و چیزی از ثوابهای اعمال شما کم نمیگذارد و اجر کامل بشما میدهد.

فَلا تَهِنُوا خداوند تمجید میفرماید مجاهدینی که ثبات قدم داشته باشند که میفرماید: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ صف آیه 3.

وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ عطف به تهنوا است مدخول لا یعنی و لا تدعوا الی السلم البته کفار و مشرکین چون دیدند و حس مغلوبیت کردند اظهار تسالم میکنند اگر غالب شده بودند احدی از شما را باقی نمی گذاشتند شما هم با آنها تسالم نکنید با اینکه آنها پشتیبانی نداشتند و شما پشتیبان خدا دارید وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ.

وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ هرگز خالی نمیگذارد اجر اعمال شما را بهر قدمی که بردارید در دفتر الهی ثبت است.

[سوره محمد (47): آیه 37] .... ص : 193

إِنْ یَسْئَلْکُمُوها فَیُحْفِکُمْ تَبْخَلُوا وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ (37)

اگر بخواهد از شما مطالبه کند اموال شما را پس علاقه شما بمال موجب بخل شما میشود و باعث کینه و عداوت و بغض شما میگردد.

إِنْ یَسْئَلْکُمُوها اگر جمیع اموال شما را با اینکه او بشما داده آن هم بنحو عاریت از ملک او بیرون نرفته بخواهد پس بگیرد شما فَیُحْفِکُمْ پس مبالغه کند و تأکید کند. احفاء استقصاء در سؤال است چنانچه از امیر المؤمنین (ع) بالای قبر فاطمه خطاب به پیغمبر (ص):

ستنبئک ابنتک النازلة بک فاحفک السؤال

» مفاد اینکه فاطمه دردهای خود را بر من نگفت که غم و هم من زیاد شود بشما خبر می دهد و شما استقصا و اصرار کنید و بزبان امروزه استنطاق کنید که منافقین با او چه کردند.

تَبْخَلُوا یک زکاة و خمس قرار داده مع ذلک بخل می کنید بسیاری از شما چنانچه می آید در آیه بعد وَ یُخْرِجْ أَضْغانَکُمْ کینه های شما ظاهر می شود نسبت به خدا و رسول و دین یعنی کافر و مرتد می شوید.

سورة الفتح مدنی- 29 آیه .... ص : 195

[سوره الفتح (48): آیه 2] .... ص : 196

لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً (2)

تا اینکه بیامرزد از برای تو آنچه مقدم داشته شده از گناه تو و آنچه مؤخر شده و تمام کند نعمت خود را بر تو و هدایت کند تو را بصراط مستقیم راه راست.

لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ در تفسیر این جمله: اما مفسرین عامه خذلهم اللَّه وجوهی گفتند که تمام منافی با مقام عصمت انبیاء است چه قبل از بعثت و چه بعد از بعثت، بعضی گفتند: گناهانی که قبل از بعثت و بعد از آن، از آن حضرت صادر شده، بعضی گفتند گناهانی که قبل از فتح و بعد از فتح و بعضی گفتند گناهانی که از او صادر شده و آنهایی که بعد از او صادر می شود.

بعضی گفتند: گناه آدم و حوا و گناهانی که از امت صادر می شود. بعضی گفتند: مراد صغایر ذنوب است و چون در مقام خود ثابت کرده ایم عصمت انبیاء و اوصیاء را از زمان ولادت تا حین رحلت و از ضروریات مذهب شیعه است بلکه شرط اولی نبوت و امامت است حتی مثل پیغمبر اکرم و اوصیاء او که از ترک اولی هم مصون و محفوظ بودند. در تفسیر این جمله وجوهی گفتند:

وجه اول: که مفاد بسیاری از اخبار هست که از ائمه سؤال می کنند میفرمایند: مراد اینکه برای تو خدا بشفاعت تو گناه امت تو را می آمرزد، و مراد از امت فقط شیعیان که معتقد بجمیع عقاید حقه باشند زیرا لفظ امت از ام است بمعنی متابعت که جمیع فرمایشات او را پذیرفته باشند و باو اقتدا کنند که او امام باشد و آنها مأموم و لذا در بسیاری از این اخبار بلفظ شیعه تعبیر

ص: 196

[سوره الفتح (48): آیات 3 تا 4] .... ص : 198

وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً (3) هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً (4)

و یاری می کند خداوند تو را یاری با عزت هر چه تمامتر. این یاری الهی مجرد غلبه بر دشمن نیست در غزوات بلکه پس از ظهور حضرت بقیة اللَّه و دوره رجعت که تمام انبیاء و بسیاری از ملائکه و صلحاء در خدمتش حاضر و در فرمانش مطیع، و در قیامت مقدم بر کل فی الکل و لذا بلفظ مضارع بیان میفرماید، و در اخذ میثاق از انبیاء میفرماید: وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ آل عمران آیه 75.

نکته: تعبیر به النبیین دون المرسلین شامل میشود حتی انبیایی که مأمور به تبلیغ و رسالت نبودند و جمع محلّی بالف و لام عموم دارد دلالت میکند بر اینکه جمیع انبیاء رجعت میکنند و در خدمت حضرتش او را یاری میکنند.

[سوره الفتح (48): آیه 6] .... ص : 200

وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً (6)

و عذاب میفرماید منافقین و منافقات را و مشرکین و مشرکات را کسانی که گمان بد می بردند بخدای متعال بر آنها است دائره سوء و غضب میفرماید خدا بر آنها و لعن می کند آنها را و مهیا فرمود برای آنها جهنم را و بد باز گشتی است برای آنها.

وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ منافق ظاهر مسلمان و باطن کافر است و تقدیم آنها بر مشرکین برای این است که عقوبت آنها اشد از شرک است که می فرماید: إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ نساء آیه 144 وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ مجرد شرک عبادتی نیست که پرستش بت یا شمس و قمر و آتش و گاو و ملک و جن و انس و غیر این ها کنند بلکه شامل تمام اقسام شرک میشود چه شرک ذاتی مثل ابن کمونه، یا شرک صفاتی مثل اکثر عامه که قائل بصفات زایده بر ذات هستند، یا شرک افعالی مثل کسانی که قائل به یزدان و اهرمن هستند، یا شرک نظری که اسباب را مؤثر میدانند بنحو استقلال مثل قارون و امثال آن.

الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ شامل هر گمان بدی است یا خدا را عادل نمیدانند که منکر عدل هستند، یا نسبت اولاد باو میدهند که ملائکه دختران خدا هستند و آدم و عزیز و عیسی بلکه یهود و نصاری را پسران او میگویند، یا منکر ارسال رسل و انزال کتب می شوند و بالجمله بدگمان هستند بخدا.

عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ در دنیا معذب ببلاهای دنیوی و در آخرت به عذابهای اخروی و در اعمال باعمال سوء و در اقوال بگفتار زشت تمام سوء بدور آنها دائره وار دور می زند و اطراف آنها را گرفته.

وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ گفتیم غضب الهی معامله خداست با آنها معامله شخص

ص: 200

[سوره الفتح (48): آیه 7] .... ص : 201

وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً (7)

تکرار این جمله ممکن است برای این باشد که اول برای جنود الهی که نصرت مؤمنین میکنند و دفع معاندین. و دوم برای عذاب معاندین است. و ممکن است برای این باشد که اول برای نزول بلاها و هلاکت آنها در دنیا بانحاء عقوبات. و دوم بعذاب های اخروی باشد که ملائکه عذاب و نفس عقوبات که تمام جنود الهیه هستند و همچنین برای مؤمنین در دنیا ملائکه رحمت که آنها را یاری می کنند و در آخرت بنعم بهشتی منعم میکنند.

وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً قادرا قاهرا حَکِیماً تمام کارهای او بجا و به موقع است.

[سوره الفتح (48): آیه 9] .... ص : 202

لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً (9)

برای اینکه ایمان بیاورید بخدا و رسول خدا و او را یاری کنید و محترم بدارید و خدا را تسبیح کنید صبح و شام.

لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ ایمان بخدا به اینکه ذات مقدس او صرف الوجود است ترکیب در ساحت قدس او نیست نه ترکیب خارجی که دارای اعضاء و جوارح باشد چنانچه یهود و نصاری قائلند و نه ترکیب ذهنی که مرکب از جنس و فصل باشد و نه ترکیب و همی که مرکب از وجود و ماهیت باشد چنانچه ممکنات حتی مجردات این نحو ترکیب را دارند، و مراد از ماهیت حد وجود است و وجود حق محدود نیست، و بنفی شرک باقسام خمسه ذاتا صفة فعلا الوهیت نظرا. و بعدل او و به اینکه تمام افعال او حسن است موافق حکمت و مصلحت، و فعل قبیح و لغو از او صادر نمی شود.

وَ رَسُولِهِ و ایمان برسول بمقام عصمت و افضلیت و خاتمیت و تصدیق به جمیع ما جاء به و بقرآنش و مقام شفاعتش و باوصیاء طیبین و طاهرینش و شئونات آنها وَ تُعَزِّرُوهُ بمعنی نصرت است، و ممکن است مرجع ضمیر اللَّه باشد که نصرت خدا یعنی نصرت دین خدا چنانچه میفرماید: إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ محمد آیه 8- شرحش گذشت.

وَ تُوَقِّرُوهُ این هم ممکن است تعظیم خدا، خضوع و خشوع در پیشگاه او، و ممکن است احترام رسول و مقدم داشتن بر جمیع ما سوی اللَّه باشد.

وَ تُسَبِّحُوهُ مسلما مرجع ضمیر خدای متعال است اگر ضمایر قبل هم بمعنی اول باشد عطف بما سبق است، و اگر بمعنی دوم باشد عطف برسوله است که مرجع اللَّه باشد.

بُکْرَةً وَ أَصِیلًا اشاره بدوام است یعنی شب و روز.

ص: 202

[سوره الفتح (48): آیه 10] .... ص : 203

إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً (10)

بدرستی که کسانی که با تو بیعت کردند جز این نیست که با خدا بیعت کرده اند دست خدا فوق دست آنها است پس کسی که نکث بیعت کند جز این نیست که نکث بر نفس خود کرده و کسی که وفا کند بآنچه با خدا عهد کرده پس زود باشد که باو داده شود اجر عظیمی.

إِنَّ الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ گفتند بیعت حدیبیه است و حدیبیه محلی است نزدیک مکه از طریق جده که نصف آن داخل حرم است و نصف خارج حرم و بیعت برای ثبات است در امر جهاد تا شهادت و موت و عده ای که با حضرتش بیعت کردند گفتند هزار و چهارصد بودند و اول کسی که بیعت کرد امیر المؤمنین بود.

إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ عهد و میثاق با خدا است زیرا بیعت با رسول معاهده با خداوند است چنانچه اطاعت رسول و ائمه طاهرین عین اطاعت خدای متعال است

«من اطاعکم فقد اطاع اللَّه و من عصاکم فقد عصی اللَّه»

جامعه.

یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ این جمله را چند تفسیر کردند: 1- کأنه بیعت با رسول بیعت با خداست بدون واسطه 2- قوت و قدرت خدا در نصرت رسول فوق نصرت آنها است. 3- تفضلات و نعم الهی بپیغمبرش بیش از اطاعت و استقامت آنهاست 4- ثواب ها و اجرهایی که خدا بآن ها میدهد بیش از صدق و ثبات آنها است.

فَمَنْ نَکَثَ از این بیعت فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ بضرر خود تمام کرده که از مثوبات محروم شده و بعذاب گرفتار شده.

وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ که وفای بعهد کرده و ثبات قدم پیدا کرده چه شهید شده باشد با ظفر پیدا کرده باشد.

فَسَیُؤْتِیهِ أَجْراً عَظِیماً

[سوره الفتح (48): آیه 12] .... ص : 205

بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلی أَهْلِیهِمْ أَبَداً وَ زُیِّنَ ذلِکَ فِی قُلُوبِکُمْ وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً (12)

وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ نه به نصرت الهی اعتماد داشتید، و نه بوعده های قرآنی، و نه به فرمایشات پیغمبر بلکه معتمد شما همان وعده شیطانی بود.

وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً خود را بهلاکت ابدی انداختید و بعذاب همیشگی گرفتار نمودید.

تنبیه: حال این اعراب بعینه حال جوانان امروزه رجالا و نساء است که نمیروند تحصیل علم بعقاید و اخلاق و احکام دین کنند نزد علما بلکه یفرون من العلماء فرار الغنم من الذئب، و معتذر میشوند که اشتغال دنیویه بما فرصت نمیدهد و لکن قلبا معتقد نیستند و علاقه بدین ندارند با عیب های نگفتنی.

[سوره الفتح (48): آیه 14] .... ص : 206

وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً (14)

و مختص بخدا است ملکیت آسمانها و زمین میآمرزد هر که را که مشیتش تعلق گرفته و عذاب میکند هر که را که اراده کند و هست خدا آمرزنده مهربان.

وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ملکیت ذاتیه حقه حقیقیه اختصاص باو دارد نسبت بتمام موجودات سماویه و أرضیه و تمام در تحت اختیار او هستند احدی را نمیرسد که بتواند در مقابل قدرت او عرض اندام کند و جلوگیری نماید.

یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ و بر حسب وعده او مؤمن مشمول مغفرت او میشود.

وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ غیر مؤمن هر که باشد اگر از روی تقصیر باشد نه قصور مورد عذاب او میشود.

وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً لکن قابلیت شرط است که قابل رحمت و مغفرت باشد از طرف فاعل نقصی نیست هر چه هست از طرف قابل است.

هر چه هست از قامت ناساز بی اندام ماست ور نه تشریف تو بر بالای کس کوتاه نیست

[سوره الفتح (48): آیه 16] .... ص : 207

قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً (16)

بفرما به این هایی که تخلف کردند از اعراب زود باشد که شما خوانده شوید برای جهاد با کفار که صاحب بأس شدید هستند با آنها مقاتله کنید یا اسلام بیاورند پس اگر اطاعت کنید خداوند از تقصیرات قبل شما میگذرد و بشما اجر نیکی عطا میکند و اگر باز مخالفت کردید و تولی نمودید عذاب میکند شما را عذاب الیم.

قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ همین هایی که منافق و فی قلوبهم مرض بودند و قعود کردند و همراه حضرت نرفتند و معتذر شدند.

سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ اختلاف کردند مفسرین که اینها کیانند حرب هوازن است، یا ثقیف یا حنین یا طائف یا تبوک، و بعضی گفتند راجع ببعد رسول است حرب فارس و روم و صفین. اقول: ظاهر همان حرب زمان نبی است.

تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ این جمله هم دلالت دارد بر همان زمان نبی (ص) زیرا کفار مقاتله میکردند با مسلمین و مثل فارس و روم مسلمین با آنها مقاتله میکردند.

ص: 207

[سوره الفتح (48): آیات 17 تا 18] .... ص : 208

لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً (17) لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً (18)

بر آدم کور و لنگ و مریض حرجی نیست در ترک جهاد و کسی که اطاعت خدا و رسول را میکند خداوند او را داخل میفرماید بهشتهایی که از زیر آنها نهرهایی جاری است و کسی که تخلف کرد عذاب میفرماید او را عذاب دردناک.

لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ اینها از باب مثال است و مراد مطلق ذوی الاعذار معاف هستند مثل پیر مرد فرسوده و دست شکسته و اطفال غیر بالغ و مجنون و نساء و غیر اینها.

وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ این هم مخصوص بجهاد نیست. جمیع واجبات شرعیه و ترک مناهی همین حکم را دارد.

یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ از پای قصرها و زیر اشجار انهار اربعه من ماء غیر آسن و لبن لم یتغیر طعمه و خمر لذة للشاربین و عسل مصفی.

وَ مَنْ یَتَوَلَّ اعراض کرد و مخالفت نمود یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً کلمه یعذبه بنحو اخبار است نه وعید و تخلف ندارد چون کذب لازم میآید.

یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِیباً هر آینه بتحقیق راضی شد خداوند از مؤمنین زمانی که بیعت کردند با شما زیر شجره پس میدانست خداوند آنچه در قلوب آنها بود پس نازل فرمود سکینه و اطمینان قلبی بر آنها و اثابه فرمود آنها را فتح نزدیکی.

ص: 208

[سوره الفتح (48): آیه 19] .... ص : 209

وَ مَغانِمَ کَثِیرَةً یَأْخُذُونَها وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً (19)

و پس از فتح قریب غنیمت های زیادی که از کفار و مشرکین میگیرید و خداوند قاهر و غالب و حکیم است، یکی از مثوبات شما بعد از فتح غنیمت های زیادی بدست میآورید و خداوند عزیز مقتدر و حکیم داناست.

بعضی گفتند غنائم خیبر است، خیبر شهری بود چهار منزلی مدینه و مرکز یهود بود و دولت و ثروت آنها زیاد بود و قلعه های محکم داشتند، و چون لشکر اسلام رو به آنها آوردند اینها برای جلوگیری خندقی سر راه لشکر اسلام کندند و چون لشکر اسلام نزدیک خندق رسیدند مرحب که اشجع یهود بود آمد مقابل

ص: 209

[سوره الفتح (48): آیه 20] .... ص : 210

وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ وَ کَفَّ أَیْدِیَ النَّاسِ عَنْکُمْ وَ لِتَکُونَ آیَةً لِلْمُؤْمِنِینَ وَ یَهْدِیَکُمْ صِراطاً مُسْتَقِیماً (20)

وعده داد شما را خداوند متعال غنائم زیادی این قسمت را تعجیل فرمود برای شما و جلوگیری کرد دست کفار و مشرکین را از برای شما و برای اینکه این قدرت نمایی و فتح و پیروزی و غنائم آیت و دلیل باشد برای مؤمنین و هدایت کند شما را براه مستقیم.

تذکرة: قضایای جنگ حدیبیه و فتح خیبر بسیار مفصل است و در کتب مبسوطه ذکر شده و چون از وضع تفسیر خارج بود و چندین فایده در بیان آنها نبود از نقلش صرف نظر کردیم.

وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها چه در زمان حضرت رسالت چه پس از رحلت حضرت الی زمان ظهور حضرت بقیة اللَّه و دوره رجعت ائمه هدی که

ص: 210

[سوره الفتح (48): آیه 21] .... ص : 211

وَ أُخْری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیراً (21)

و غنائم دیگری است که شما قدرت بر آنها ندارید لکن خداوند بقدرت کامله خود بر آنها احاطه فرموده و خداوند بر هر چیزی قادر است.

وَ أُخْری عطف بوعدکم اللَّه یعنی وعدکم اللَّه مغانم اخری لَمْ تَقْدِرُوا عَلَیْها سایر فتوحات اسلامی چه در عهد نبی (ص) و چه پس از رحلت آن حضرت که مسلمین تخیل و تصور نمی کردند که بتوانند نزدیک آنها بروند.

قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها که وعده الهی تخلف ندارد که دین اسلام بر تمامی ادیان غلبه پیدا کند چنانچه در همین سوره آیه 28 و در سوره صف آیه 9، و در سوره توبه آیه 33 وعده فرموده و مصداق اتم آن پس از ظهور حضرت قائم است.

وَ کانَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیراً گفتیم تعبیر بکل شی ء از ضیق عبارت است زیرا هر چه صدق شی ء بر او کند از عقل اول تا مادة المواد تماما محدود هستند و قدرت از صفات ذات و عین ذات است و غیر محدود.

[سوره الفتح (48): آیه 23] .... ص : 212

سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلاً (23)

چنین بود سنت الهی در انبیاء و مؤمنین امم سابقه و هرگز سنت الهی تغییر پذیر نیست.

سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ چگونه نوح و مؤمنین باو را نجات داد و کفار و مشرکین را غرق کرد، هود و مؤمنین را نجات داد و عاد را بباد داد.

صالح و مؤمنین را نجات و ثمود را نابود بصیحه نمود و هکذا ابراهیم لوط شعیب موسی و غیر اینها.

وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا لن برای نفی ابد است یعنی هرگز نمییابی تبدیل و تحویل و تغییری در سنت الهی زیرا تمام از روی حکمت بود خطا و اشتباهی در آنها نبود.

ص: 212

[سوره الفتح (48): آیه 24] .... ص : 213

وَ هُوَ الَّذِی کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَکَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَکُمْ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً (24)

راجع بصلح حدیبیه است که پیغمبر با جمع کثیری از مسلمین بقصد عمره در ماه ذی القعده آمدند که گفتند بالغ بر دوازده یا هفده هزار بودند و هدی خود را تقلید کردند داغ گزاردند و اسلحه خود را کنار گذاردند که بمشرکین برسانند که ما برای جهاد و جنگ نیامده ایم بلکه برای عمره آمده ایم و مشرکین ترسیدند و استغاثه نمودند و تقاضای صلح کردند و با حضرت صلح کردند که مسلمین متعرض مشرکین نباشند و مشرکین هم متعرض مسلمین نباشند، اگر مسلمین آمدند در میان مشرکین آنها را بمأمن خود رساندند و همچنین اگر مشرکین آمدند در میان مسلمین آنها را بمأمن خود رساندند و مع ذلک باز مشرکین جرئت نکردند که مسلمین بیایند برای عمره در این سال و بنا شد که در سال بعد بیایند که در ظرف این سال بر آنها معلوم شود که مسلمین قصد حرب و جهاد ندارند، و حضرت قبول فرمود.

و سر و حکمت این صلح آن بود که جماعتی از مسلمین که قدرت بر مهاجرت نداشتند در مکه و طایف و اطراف مکه بودند اگر حضرت این صلح را نپذیرفته بود مشرکین آنها را میکشتند و زنهای آنها را اسیر میکردند و اموال آنها را تصرف میکردند برای حفظ آنها حضرت قبول فرمود لذا میفرماید.

هُوَ الَّذِی کَفَّ أَیْدِیَهُمْ عَنْکُمْ که این مسلمین در امان باشند.

وَ أَیْدِیَکُمْ عَنْهُمْ که شما متعرض آنها نباشید.

بِبَطْنِ مَکَّةَ که حدیبیه باشد باین مصالحه.

مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَکُمْ عَلَیْهِمْ که آنها آمدند و استغاثه کردند و تقاضای صلح نمودند.

وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً تفسیرش واضح است.

تنبیه: از همین باب است صلح حضرت مجتبی «ع» با معاویه برای حفظ

ص: 213

[سوره الفتح (48): آیه 25] .... ص : 214

هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْیَ مَعْکُوفاً أَنْ یَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصِیبَکُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَیْرِ عِلْمٍ لِیُدْخِلَ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً (25)

آنها کسانی هستند که کافر بودند و جلوگیر شدند شما مسلمین را از دخول مسجد الحرام برای اعمال عمره و جلوگیری کردند بهدی شما را که برسانید بمحل قربانی و اگر نبود مردان مؤمن و زن های مؤمنه که شما نمی دانستید اینکه آنها را زیر پا میکردند پس اصابت میکرد شما را از این کفار ننگ و عار بدون علم برای اینکه خداوند داخل کند در رحمت خود هر که را بخواهد اگر تمیز داده می شدند مؤمنین با کفار هر آینه عذاب میکردیم کسانی که از آنها کافر هستند عذاب دردناکی.

خلاصه کلام اینکه جماعتی از ضعفا و مؤمنین و مؤمنات در مکه معظمه بودند که قدرت بر هجرت نداشتند و اینها با مشرکین مختلط بودند و تمیز داده نمی شدند و اگر پیغمبر با مشرکین صلح نکرده بود و با آنها مبارزه میفرمود و لو فتح و غلبه با مسلمین بود لکن در جهاد با کفار این مؤمنین و مؤمنات هم کشته می شدند و این باعث می شد که مشرکین مسلمین را سرزنش و تعییر کنند که این ها هم مسلک های خود را هم کشتند، و باعث رنجش خاطر مسلمین میشد که ما چرا ندانسته این مؤمنین را کشتیم و لو از روی خطا بود و لکن دیه و کفاره بآنها تعلق میگرفت لذا امر بصلح شد، و اگر این مؤمنین ممتاز بودند از کفار هر

ص: 214

[سوره الفتح (48): آیه 26] .... ص : 215

إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوی وَ کانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ کانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیماً (26)

زمانی که قرار دادند کسانی که کافر شدند در قلوب خود حمیت را همان

ص: 215

[سوره الفتح (48): آیه 27] .... ص : 217

لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً (27)

هر آینه بتحقیق خداوند راست فرمود رؤیای پیغمبر (ص) را که حق و ثابت بود هر آینه داخل میشوید شما مسلمین مسجد الحرام را ان شاء اللَّه با کمال امن سر تراشیده و تقصیر کرده بدون خوف پس میداند خدا آنچه را که شما نمیدانید پس جعل فرمود از پیش از این فتح نزدیکی.

شرح این قضیه این که: پیغمبر (ص) خواب دیدند که مسلمین داخل مسجد الحرام شدند با کمال امن و اعمال عمره را بجا آوردند و سر تراشیدند و تقصیر کردند بدون خوف. و این خواب قبل از صلح حدیبیه بود و حضرت با اصحابش آمدند و در حدیبیه که صلح واقع شده کفار و مشرکین مانع شدند که اینها وارد مکه شوند. و اینها برگشتند چنانچه شرحش گذشت منافقین کلمات زشتی گفتند که حقیر نقل نمی کنم خداوند این آیه را نازل فرمود.

اقول: انبیاء و ائمه هدی رؤیای آنها بمنزله وحی و الهام است شیطانی نیست مثل رؤیای ابراهیم و یوسف ولی لازم نیست که فوری تحقق پیدا کند.

رؤیای یوسف چندین سال طول کشید تا وقتی که یعقوب آمدند مصر که میفرماید:

وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قالَ یا أَبَتِ هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ یوسف، آیه 101.

و رؤیای پیغمبر (ص) که بوزینه ها بر منبرش بالا می روند چه اندازه طول کشید تا دوره بنی امیه و بنی مروان پیش آمد لذا میفرماید:

لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ که این رؤیای حق است و صدق و عملی میشود.

لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ در سال بعد همان ماه ذی القعده إِنْ شاءَ اللَّهُ تعلیق بر مشیت از راه تردید نیست و معنی این است: آنهایی که مشیت الهی تعلق گرفته زیرا بسی در این سال وفات میکنند و بسی مریض می شوند و از این فیض محروم میگردند.

آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ در حج حلق است و در عمره تقصیر است لا تَخافُونَ بدون خوف

ص: 217

[سوره الفتح (48): آیه 28] .... ص : 218

هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً (28)

خداوند خدایی است که فرستاد رسول خود را برای هدایت دین و حق تا اینکه ظاهر فرماید او را بر تمام ادیان کله و کفایت میکند بخداوند که شاهد باشد.

هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ وجود مقدس رسول اکرم را که مبعوث بر تمام جن و انس تا صفحه قیامت.

بِالْهُدی که در هدایت فروگذار نکرد چه از حیث عقاید و چه از حیث اخلاق و چه از حیث افعال و اعمال که میفرماید:

«ما من شی ء یقربکم الی الجنة و یبعدکم عن النار الا و قد امرتکم به و ما من شی ء یبعدکم من الجنة و یقربکم الی النار الّا و قد نهیتکم عنه»

وَ دِینِ الْحَقِّ که ثابت و باقی است تا روز قیامت و حقی است که باطل در او راه ندارد چنانچه در وصف قرآنش میفرماید: وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لا یَأْتِیهِ- الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ فصلت. آیه 42» و در وصف دینش میفرماید: وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً اسراء آیه 83 لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ بعضی گفتند: بالحجج و البراهین، بعضی گفتند بالقهر و الغلبه و لکن در اخبار داریم بظهور القائم و رجعة الأئمة که سرتاسر دنیا فقط دین اسلام است و ادیان باطله بکلی از بین میرود.

وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً شهادت او کافی است احتیاج بشاهد دیگری نیست بقول مثنوی:

چون شهادت داد حق کبود ملک تا شود اندر شهادت مشترک

ص: 218

[سوره الفتح (48): آیه 29] .... ص : 219

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً (29)

«محمد رسول اللَّه»

ذکر اسم شریف برای این است که خلط نشود وَ الَّذِینَ مَعَهُ مراد مؤمنینی که با او هستند بمعیت دینی و عملی نه معیت مکانی و بلدی، مؤمن ثابت قدم.

أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ که در مقام خود دفع شر آنها را میکنند و با آنها مقاتله میکنند و سخت میگیرند.

رُحَماءُ بَیْنَهُمْ که فرمود:

«المؤمن اخ المؤمن»

و فرمود:

«للمؤمن علی اخیه ثلاثون حقا لا براءة له الا بالاداء او العفو»

تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً باقامه صلوة فرائض و نوافل و باقسام سجود مثل سجده سهو و سجده تلاوت و سجده فراموش شده و سجده شکر و سجده تواضع.

یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ که مکرر گفته ایم که بنده استحقاق برای عبادت

ص: 219

سورة الحجرات و هی ثمانیة عشرة آیه .... ص : 221

[سوره الحجرات (49): آیه 2] .... ص : 222

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (2)

ای کسانی که ایمان آورده اید بلند نکنید صدایتان را یعنی داد نزنید فوق صدای نبی و بلند با او صحبت نکنید مثل اینکه با یکدیگر صحبت میکنید که موجب حبط اعمال و عبادات شما میشود و حال آنکه نمیفهمید.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ باید برای احترام نبی با کمال خضوع و خشوع سبک صحبت کرد و فریاد سر نبی نزد و ظاهر نهی تحریم است و احترام و تواضع نسبت باو واجب است چنانچه گذشت که فرمود وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ فتح آیه 9.

وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ او را باسم صدا نزنید بگوئید یا محمد یا احمد چنانچه یکدیگر را صدا میزنید بلکه بیا رسول اللَّه یا خیرة اللَّه یا صفی اللَّه و امثال اینها آنهم بفریاد و جهر صوت نباشد بلکه مطلقا مذموم است چنانچه در وصایای لقمان گذشت: وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ إِنَّ أَنْکَرَ- الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ لقمان. آیه 18.

أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ از این جمله استفاده میشود که فریاد کردن و بلند با پیغمبر صحبت کردن موجب کفر می شود زیرا کفر حبط اعمال میکند.

وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ بسا انسان کافر می شود و خیال میکند که مؤمن است مثل بسیاری از کارهای امروزه.

ص: 222

[سوره الحجرات (49): آیه 3] .... ص : 223

إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ (3)

محققا کسانی که فرو می نشانند اصوات خود را در حضور رسول اللَّه آنها کسانی هستند که خداوند آنها را امتحان فرموده قلوب آنها برای تقوی از برای آنها آمرزش است و اجر عظیمی.

إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ خداوند مدح میفرماید: آن مؤمنینی که شئونات حضرت رسالت را مراعات می کنند و با صدای ریز آهسته با کمال تواضع و احترام صحبت میکنند.

أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی امتحانات خوب داده اند و مراتب تقوی در دلهای خود پیدا کرده اند مؤمن متقی هستند.

لَهُمْ مَغْفِرَةٌ از معاصی که قبلا مرتکب شده اند وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ اجر بسیار بزرگی برای آنهاست.

[سوره الحجرات (49): آیه 5] .... ص : 224

وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (5)

و اگر اینها صبر میکردند تا شما خود بیرون می آمدی در نزد آنها هر آینه بهتر بود برای آنها و خداوند آمرزنده مهربان است.

وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ چون افعال رسول کلا حتی دخول و خروجش موافق حکمت و صلاح است.

لَکانَ خَیْراً لَهُمْ معنی این نیست که عدم صبر هم خوب است بلکه مثل این است بگویی: الجنة خیر من النار و الایمان خیر من الکفر.

وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ اگر صبر می کردند هم گناهان آنها آمرزیده میشد و هم مشمول رحمت میشدید

[سوره الحجرات (49): آیه 7] .... ص : 225

وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ (7)

و بدانید اینکه در میان شما رسول خدا است اگر اطاعت شما را بکند و تقاضاهای شما را بپذیرد در بسیاری از امور هر آینه بهلاکت می افتید و لکن خداوند شما را توفیق داد بدوستی ایمان و زینت داد در دل های شما نور ایمان را، و بد و کراهیت انداخت در نظر شما کفر و فسق و عصیان را کسانی که این نحوه باشند آنها رشد پیدا کردند و ارشاد شده اند.

وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ اشاره باین که باید متابعت او را بکنید اگر

ص: 225

[سوره الحجرات (49): آیه 8] .... ص : 226

فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (8)

این حب و کراهیت تفضلی است از خداوند و نعمتی است که بشما عنایت فرموده و خداوند میداند کی قابل این تفضل است و صلاح و مصلحت دارد و کی لیاقت ندارد، و اخبار بسیاری داریم که اصل ایمان و حقیقت ایمان مسأله حب و بغض است که سؤال میکند که، هل الحب و البغض من الایمان؟ جواب میفرماید هل الایمان الا الحب و البغض، و مضامین دیگر.

هر که و هر چه خدا دوست دارد باید دوست داشت مثل انبیاء و اوصیاء و مؤمنین و افعال حسنه و اعمال صالحه، و هر که و هر چه خداوند دشمن دارد مثل

ص: 226

[سوره الحجرات (49): آیه 9] .... ص : 227

وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ (9)

و اگر دو دسته از مؤمنین با یکدیگر مقابله کردند پس اولا باید بین آنها را اصلاح کرد و اگر یکی از آن دو طایفه بر خلاف حق هستند و تعدی و تجاوز می کنند بر دیگری با آنکه بر خلاف حق هست مقاتله کنید تا تسلیم امر الهی شود و چون تسلیم شدند پس اصلاح کنید بین آنها بعدل و انصاف خدا دوست میدارد مقسطین را.

اخباری داریم که راجع باهل بصره باشد، اصحاب عایشه و طلحه و زبیر با اهل کوفه، اصحاب امیر المؤمنین. اولا امیر المؤمنین حجت را بر آنها تمام کرد و اشکالاتی که داشتند جواب کافی شافی داد بلکه مقاتله نکنند و بین آنها اصلاح کنند و چون اهل بصره نپذیرفتند و بغی نمودند با آنها مقاتله فرمود پس از آنکه مغلوب شدند و دست از جنگ کشیدند بعدل و قسط بآنها رفتار نمود. مکرر گفته ایم که اخبار بیان مصداق می کنند و آیه عام است.

وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا البته معلوم است که هر دو بر حق نیستند یکی بر حق است و ممکن است هیچکدام بر حق نباشند باید.

فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما اصلاح آنکه هر دو را بر حق وادار نمود.

فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری که زیر بار حق نرفت باید با او مقاتله کرد تا تسلیم شود و حق را بپذیرد.

فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ و چون تسلیم شدند به اینکه فرار کردند یا اسلحه را کنار گذاردند و یا طلب امان کردند.

ص: 227

[سوره الحجرات (49): آیه 10] .... ص : 228

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (10)

جز این نیست که مؤمنین برادر یکدیگر هستند پس اصلاح کنید بین برادران خود و بپرهیزید از مخالفت دستورات الهی باشد که شما مشمول رحمت شوید.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ اخوت اقسامی دارد اخوت نسبی پدر و مادری که در طبقه دوم میراث هستند چه ابوینی باشند یا ابی تنها یا امی تنها بر حسب جعل الهی که امی ارث نصیب ام میبرند بالسویه و ابی ارث نمیبرد با وجود ابوینی و با فقد آنها للذکر مثل حظ الانثیین، و اخوت شانی و جعلی مثل اخوت رسول اللَّه (ص) با امیر المؤمنین (ع)، و اخوت دینی و ایمانی که فرمود:

«المؤمن اخ المؤمن»

و اخبار بسیاری در کافی و در جامع السعادات در حقوق مؤمن بر مؤمن داریم که نقل آنها از وضع تفسیر خارج است حتی از رسول (ص) است:

«للمؤمن علی اخیه ثلاثون حقا لا برائة له الا بالاداء او العفو»

بلکه از حضرت صادق (ع) است فرمود:

سبعون حقا

فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ دو برادر دینی اگر با هم اختلافی پیدا کردند بر دیگران است که بین آنها را اصلاح دهند.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ که بر خلاف حق حکم ندهید لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ گفتیم لعلی از خدا بمعنی باشد است که باشد مورد رحمت الهی واقع شوید.

[سوره الحجرات (49): آیه 12] .... ص : 230

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ (12)

ای کسانی که ایمان آورده اید گمان بد در حق یکدیگر نبرید زیرا بسیار از این گمان ها بر خلاف واقع است و افتراء و کذب است و تفتیش و تجسس از حال یکدیگر نکنید آیا دوست میدارد احدی از شما که گوشت برادر مرده خود را بخورد پس کراهیت دارید از خوردن گوشت مرده او بپرهیزید از معصیت الهی محققا خداوند هم توبه را قبول میفرماید و هم مشمول رحمت خود میکند.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ در خبر است فرمود:

«ضع امر اخیک علی احسنه، و لا تظنن باخیک ظن السوء».

إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ بر خلاف حق است بعلاوه باعث تفرقه و جدایی و ایذاء میشود، و لکن امروز بمجرد احتمال ضعیف اثر بار میکنند.

وَ لا تَجَسَّسُوا خداوند با اینکه از حال همه با خبر است ستار العیوب است و تفتیش حرام بزرگی است چه کنم و چه بگویم.

وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً که فرمود:

«الغیبة اشد من الزنا»

که صد تازیانه یا رجم یا قتل دارد بعلاوه از معصیت حق الناس هم هست. و از معنی غیبت پرسیدند فرمود: ذکرک اخاک بما یکرهه، و اشد از غیبت تهمت است، و اشد از تهمت در حضور طرف گفتن است.

أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً ذکر عیوب بمنزله اکل لحم است و

ص: 230

[سوره الحجرات (49): آیه 13] .... ص : 231

یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ (13)

ای گروه ناس محققا ما شما را خلق کردیم از مرد و زن و قرار دادیم و جعل فرمودیم شعبه بشعبه و قبیله به قبیله برای اینکه یکدیگر را بشناسید بدرستی که گرامی ترین شما در نزد خداوند با تقوی ترین شما است محققا خداوند هم میداند و هم خبر دارد.

یا أَیُّهَا النَّاسُ خطاب بجمیع افراد بشر است سرتاسر عالم إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی آدم و حوا هیچگونه فخر و مباهات بر یکدیگر ندارید نه بدولت که من ثروتمند هستم و دیگری فقیر و نه بریاست، و نه بآباء و اجداد و نه به صحت و سایر اموری که بر یکدیگر فخر و مباهات می کنند: گفتند از حضرت عیسی پرسیدند که کدام قبیله و عشیره افضل هستند؟- حضرت عیسی یک قبضه خاک در یک دست گرفت و یک قبضه در دست دیگر و فرمود: کدامیک این دو خاک افضل از دیگر است؟- گفتند: هر دو خاک هستند متساوی فرمود ایشان هم از خاک خلق شده تمام متساوی هستند.

الناس من جهة التمثال اکفاء ابوهم آدم و الام حوّاء

بعینه مثل انسان مثل حیوانات است که این گربه بر آن فخر کند که پدر من گربه سیاهه بوده و مادر من گربه زرده بوده، یا من استخوان خورده ام یا گوشت یا از این حوض آب خورده ام، یا در خانه فلان ثروتمند متولد شده ام، یا از فلان بام جستن کرده ام و هکذا.

وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اینکه شما را شعبه شعبه و قبیله قبیله جعل نمودیم برای این است که یکدیگر را بشناسید. چون انسان مدنی بالطبع

ص: 231

[سوره الحجرات (49): آیه 14] .... ص : 232

قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (14)

گفتند اعراب که ما ایمان آوردیم بفرما ایمان نیاورده اید و لکن بگوئید اسلام آورده ایم و هنوز ایمان در قلوب شما داخل نشده و اگر اطاعت کنید خدا و رسول خدا را فرو گزار نمی شود از شما از اعمال شما چیزی محققا خداوند غفور و رحیم است.

قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا در ایمان شرایطی و اجزایی لازم است:

1- یقین، شک و ظن کافی نیست.

2- اقرار لسانا و قلبا که کفر جحودی نباشد که میفرماید: وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ نمل آیه 24.

3- اعتقاد بمعنی عقد قلب یعنی دلبستگی و در بند بودن که بر هر چیزی مقدم دارد و لو جان و مال و عرض از بین برود.

4- تسلیم که آنچه فرموده اند تسلیم باشد انکار ضروری دین نکند و بدعت در دین نگذارد و بمقدمات دینی بی اعتنایی و بی احترامی نکند و چون هنوز این اعراب باین مرتبه نرسیده بودند فرمود:

قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا تعبیر بلم بمعنی اینکه هنوز باین درجه نائل نشده اید.

وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا در فرق بین ایمان و اسلام پنج فرق گذارده اند:

1- اسلام مجرد اقرار لسانی است بدون ایمان قلبی مثل اسلام منافقین که مادامی که کشف نفاق آنها نشده احکام اسلامیه ظاهریه بر آنها بار است ولی در

ص: 232

[سوره الحجرات (49): آیه 15] .... ص : 233

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ (15)

جز این نیست که مؤمنون بحقیقت ایمان کسانی هستند که ایمان بخدا و رسول او دارند و پس از این شک و ریبی بر آنها نمی آید و مجاهده می کنند باموال خود و نفوس خود در راه الهی این ها آنهایی هستند که در دعوی ایمان راستگو هستند.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ همان درجه چهارم که اعلا مراتب ایمان است الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ایمان باللّه و توحید بجمیع مراتبه ذاتا صفتا فعلا عبادة نظرا و بجمیع صفات کمالیه و جمالیه و جلالیه و ایمان برسول بجمیع شئونات رسالت

ص: 233

[سوره الحجرات (49): آیه 16] .... ص : 234

قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (16)

بفرما آیا شما دین خود را تعلیم خدا می کنید و حال آنکه خدا میداند آنچه در آسمانها و زمین است و خداوند بهر چیزی داناست علم او عین ذات است و تعبیر بما فی السموات و الارض و بکل شی ء از ضیق عبارت است چون جمیع ما فی السموات و الارض و جمیع اشیاء محدود است و علم الهی حد ندارد مثل علم ذات بذات که در خور امکان نیست که ممکن بتواند پی بذات ببرد حتی رسول اکرم که بگوید:

«ما عرفناک حق معرفتک»

قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِینِکُمْ خدا ما فی الضمیر هر کس را ازلا و ابدا میدانست.

وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ تفسیرش واضح است.

[سوره الحجرات (49): آیه 18] .... ص : 235

إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (18)

محققا خداوند میداند آنچه بر شما غیب است چه در آسمانها و چه در زمین و خداوند بینا است بآنچه عمل می کنید. در مسأله علم غیب مکرر در این تفسیر متعرض شده ایم که آنچه بر تمام موجودات امکانی چه انبیاء و ائمه و ملائکه غیب است بر خدا غیب نیست مثل علم ذات بذات، و آنچه بر جنّ و انس غیب است از ما کان و ما یکون بر مثل پیغمبر اکرم و اوصیاء او غیب نیست که دارای علم ما کان و ما یکون الی انقضاء خلق هستند که در لوح محفوظ ثبت شده، اما در لوح محو و اثبات مختص بخدا است، و آنچه بر کفار و مشرکین و اهل ضلالت مستور است مثل ظهور حضرت بقیة اللَّه و دوره رجعت و خصوصیات معاد بر مؤمنین غیب نیست لذا میفرماید:

إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ از عالم مجردات، و عالم ارواح، و عالم انوار و ملائکه و جن و انس و غیر اینها خدا میداند.

وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ حتی از خطورات قلبی شما و خیالات فاسده و مقاصد باطله با خبر و بینا است.

تم بحمد اللَّه تفسیر سورة الحجرات و یتلوها بتوفیقه سورة ق و بقیة السور.

و الحمد للَّه اولا و آخرا، و الصلاة علی نبیه و آله آل اللَّه و اللعن علی اعدائهم اعداء اللَّه.

ص: 235

سورة ق .... ص : 236

[سوره ق (50): آیه 2] .... ص : 237

بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقالَ الْکافِرُونَ هذا شَیْ ءٌ عَجِیبٌ (2)

بلکه تعجب میکنند اینکه آمد آنها را انذار کننده از خود آنها پس گفتند کفار این امر عجیبی است.

اولا جواب قسم در آیه قبل که فرمود ق و القرآن المجید محذوف است، و ممکن است این باشد که محمد (ص) رسول اللَّه است بدلالت این آیه شریفه نظر به اینکه تعجب میکنند که بشر رسول باشد زیرا آن هم مثل سایر افراد بشر است باید رسول ملک باشد چنانچه در بسیاری از آیات باین مطلب اشاره فرمود و ممکن است جواب قسم بعث یوم القیامة باشد بدلالت آیه بعد که اشاره می شود.

بَلْ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ و ما در بحث نبوت در مجلد اول کلم- الطیب و در خلال این آیات در سور قرآنیه بیان کرده ایم که البته باید رسول از جنس بشر باشد غایة الامر بشری که دارای شرایط رسالت و نبوت باشد و بشر با بشر دیگری بسیار تفاوت دارد، یک بشر از ملائکه بالاتر می رود که مأمور میشوند بسجده باو و یک بشر از حیوانات پست تر می شود: أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ اعراف، آیه 178.

آدمی زاده طرفه معجونی است که از فرشته سرشته و از حیوان

گر کند میل این شود به از این ور کند میل آن شود پس از آن

از امیر المؤمنین (ع) است:

«من غلب عقله علی شهوته فهو افضل من- الملائکة و من غلب شهوته علی عقله فهو أخس من البهائم».

الانسان مرکب من الروح و البدن و السر و العلن و الظهر و البطن و انذار رسول خبر از بعث در قیامت و عذاب جهنم است.

فَقالَ الْکافِرُونَ هذا شَیْ ءٌ عَجِیبٌ البته مراد کفاری هستند که معتقد بهیچ پیغمبری نیستند و منکر بعث هستند مثل اکثر ممالک امروزه.

[سوره ق (50): آیه 4] .... ص : 238

قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا کِتابٌ حَفِیظٌ (4)

محققا ما میدانیم چه اندازه زمین کم میکند از اینها و نزد ما است کتاب محفوظ.

قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ چه اندازه روی زمین بودند و نیست شدند زمین گوشت و پوست آنها را خورد و درهم شکست: إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ زمر آیه 31 و 32 انسان اگر یک نظر سطحی بخود کند می بیند که در شبانه روز این اغذیه و اشربه که تناول می کند قبل از تناول بچه صورت هایی هستند پس از تناول بچه صورتهایی تبدیل میشوند گوشت و پوست بلغم صفراء سوداء خون نطفه و غیر اینها در می آیند و مازادش کثافات دفع می شود، و بالجمله ماده معدوم نمی شود بلکه تغییرات در الوان و اشکال و صفات و صورت نوعیه است پس قول حکما محل ندارد که بگویند:

اعادة المعدوم مما امتنعا و بعضهم فیها الضرورة ادعی

مربوط بمسأله معاد نیست: وَ عِنْدَنا کِتابٌ حَفِیظٌ ممکن است مراد لوح محفوظ باشد که آنچه واقع شده و میشود در آن ثبت است. و ممکن است نامه عمل باشد که آنچه انسان عمل می کند در او نوشته شده.

[سوره ق (50): آیه 6] .... ص : 239

أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ (6)

آیا پس از این نظر نمیکنند بطرف آسمان بالای سر آنها چگونه بنا نمودیم آن را و زینت دادیم او را و نیست از برای آن فرجه.

أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوْقَهُمْ چون انسان در هر نقطه از زمین باشد آسمان بالای سر اوست و نگاه ببالا کنید می بینید که چه قدرت نمایی که بدون اینکه بجایی وصل شده باشد یا بر جایی اعتماد کرده باشد که میفرماید: خَلَقَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها لقمان آیه 9، و سر اینکه در اینجا مفرد بیان فرموده برای این است که آنچه دیده می شود همان آسمان اول است و بقیه آسمانها مشاهد انسان نیست.

کَیْفَ بَنَیْناها باین عظمت و استقامت و استحکام وَ زَیَّنَّاها باین ستاره ها و خورشید و ماه و از این جمله استفاده می شود که تمام این کواکب از ثوابت و سیارات در آسمان اول هستند با این همه بعدی که از یکدیگر دارند، چنانچه در جای دیگر میفرماید: فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِمَصابِیحَ فصلت آیه- 11 که صریح است در این دعوی و شرحش گذشت.

وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ هیچگونه شکافی و رخنه ای و انفصالی در او نیست محیط بجمیع کرات سفلیه است.

ص: 239

[سوره ق (50): آیه 7] .... ص : 240

وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ (7)

و زمین را کش دادیم او را و القاء کردیم بر روی او کوه ها و جبال و رویانیدیم در زمین از هر زوجی با بهجت و خوش نمایی.

وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها کره زمین ابتدا در میان کره آب بود بواسطه تموج دریاها آمد روی آب و اول نقطه ای که از آب خارج شد زمین کعبه بود و مکه معظمه که میفرماید: إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً آل عمران، آیه 90 بعد از آن بتدریج از آب یک ربع کره زمین خارج شد و سه ربع آن در آب است که ربع مسکونش نامند و لذا مکه را ام القری نامیدند و باین مناسبت پیغمبر را امی نام نهادند نه بمعنی بی سواد که مفسرین گفتند.

وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ این کوه ها و جبال بمنزله لنگر کشتی است که زمین متزلزل نشود و لذا در علامات قیامت موقعی که کوه ها از هم پاشیده می شود زمین متزلزل میشود که میفرماید: وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ مرسلات آیه 10، و میفرماید: إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها زلزال آیه 1.

وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ زوج در اینجا گفتند بمعنی صنف است یعنی از هر صنفی از اصناف نباتات رویانیدیم در زمین با بهجت مثل گل ها و ریاحین و شکوفه ها و اوراق سبز و خضرویات که منظره آنها بهجت می آورد و موجب مسرت میشود و کیف و لذت دارد.

[سوره ق (50): آیه 9] .... ص : 241

وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِیدِ (9)

و نازل فرمودیم از طرف بالا آب با برکت را و رویانیدیم بآن باغهایی و دانه هایی حصاد میشود.

وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ باران های نافع بتوسط ابرها که از دریاها بخاراتی متصاعد می شود و بصورت ابرها در می آید و بتوسط بادها در نقاط زمین می بارد از طرف بالا.

ماءً مُبارَکاً برکات باران بسیار است اولا تلطیف هوا می کند و میکروب ها را رفع میکند، و ثانیا از مطهرات است که فرمود:

ما اصابه المطر فقد طهر

و ثالثا رودخانه ها و نهرها و چشمه ها و چاه ها پر از آب می شود. و رابعا گیاه ها از زمین روئیده می شود و سایر برکات باران، حتی گفتند: در دهان ماهی مروارید می شود.

فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ باغستانها سبز و خرم می شود گل ها تر و تازه میگردد و زمین از اوراث و کثافتها پاک میشود و فرح می آورد.

وَ حَبَّ الْحَصِیدِ مثل گندم و جو و نخود و عدس و ماش و برنج و لوبیا و سایر حبوبات و خضرویات.

[سوره ق (50): آیه 11] .... ص : 242

رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً کَذلِکَ الْخُرُوجُ (11)

این نخل خرما برای رزق بندگان است که از قامت او تا هسته او استفاده کنند و بهره برداری کنند، و زنده کردیم باین باران زمین مرده را و همین نحو است خروج در قیامت که پس از مردن روئیده میشوند.

مسألة علمیة: حکما گفتند. اعاده معدوم محال است زیرا میگویند انفکاک معلول از علت محال است و لذا عالم را قدیم میدانند زیرا تا علت باقی است معلول هم باقی است و این کلام مفاسد زیادی دارد زیرا موجب سلب اختیار و قدرت و علم از خدا می شود زیرا علت نه اختیار دارد و نه علم و نه قدرت.

و ما می گوییم: این کلام در علت ذاتیه تمام است لکن اطلاق علت بر خداوند غلط است خداوند فاعل بالاختیار است ان شاء فعل و ان شاء لم یفعل، و تمام از روی علم و حکمت و صلاح است، و عالم حادث است اطلاق موجود خالق بر او میشود بعلاوه و بناء بر قول آنها باید هیچگونه تغییری در عالم پیدا نشود و این خلاف حس و و جدان است و خود آنها هم در حیص و بیص افتاده و در ربط حادث بقدیم دست پاهایی می زنند.

رِزْقاً لِلْعِبادِ ممکن است اشاره بنخل باشد چنانچه در ترجمه بیان شد، ممکن است بلکه بعید نیست که اشاره بمذکورات قبل باشد از نزول باران و انبات اشجار و حبوب و احیاء ارض بعد موتها و سایر مذکورات بقرینه.

وَ أَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَةً مَیْتاً که زمین مرده زنده میشود.

کَذلِکَ الْخُرُوجُ انسان مرده هم زنده میشود بلکه امر انسان اسهل است نه بدنش فانی شده فقط تبدیل بخاک شده و نه روحش فقط تعلق بقالب مثالی پیدا کرده، و آنکه قدرت دارد بدن را خاک کند قدرت دارد خاک را بدن کند، و آن که تعلق روح را از این بدن قطع می کند و تعلق بقالب مثالی دهد میتواند تعلق از او را قطع کند و بهمین بدن تعلق دهد جل الخالق.

ص: 242

[سوره ق (50): آیات 12 تا 14] .... ص : 243

کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ (12) وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوطٍ (13) وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ کُلٌّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ (14)

تکذیب کردند پیش از این کفار و مشرکین قوم نوح، و اصحاب رس، و ثمود امت صالح، و عاد امت هود، و فرعون، و قوم لوط، و اصحاب الایکه قوم شعیب، و قوم تبع و تمام اینها تکذیب کردند پیغمبران را پس ثابت و محقق شد وعیدهای ما که هلاک شدند بانحاء مختلف.

کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قبل از قوم شما از مشرکین و کفار امم ماضیه قَوْمُ نُوحٍ که تمام غرق شدند و فقط اصحاب سفینه که حدود هفتاد نفر بودند نجات پیدا کردند که حضرت نوح را آدم ثانی خواندند که تمام افراد بشر از نسل او باقی مانده.

وَ أَصْحابُ الرَّسِّ گفتند: رس اسم چاهی است و اصحاب رس بقیه قوم ثمود که قوم صالح بودند پس از صالح قبل از ابراهیم که اینها پیغمبر خود را کشتند و در آن چاه انداختند و آن قدر سنک بر او زدند تا آن چاه مملو از حجاره شده و خداوند آنها را هلاک کرد.

وَ ثَمُودُ قوم صالح که ناقه صالح را پی کردند و فصیل آن را کشتند و بصیحه و صاعقه و رجفه هلاک شدند.

و عاد قوم هود که بباد صرصر تمام هلاک شدند.

وَ فِرْعَوْنُ و اتباعش که در رود نیل غرق شدند.

وَ إِخْوانُ لُوطٍ تعبیر باخوان اخوت نسبی داشتند که بامطار حجاره و خسف که شهرهای آنها سرنگون شد.

وَ أَصْحابُ الْأَیْکَةِ که قوم شعیب باشند و اصحاب مدین که بصاعقه هلاک شد.

وَ قَوْمُ تُبَّعٍ تعبیر بتبع برای کثرت اتباع آنها بود و اینها سلاطینی بودند که گفتند: فقط تبع وسط مؤمن صالح بود بلکه بعضی گفتند: نبی بود که ذی القرنین نام نهادند که دو قرن سلطنت داشت، و حضرت خضر و الیاس نزد او

ص: 243

[سوره ق (50): آیه 15] .... ص : 244

أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ (15)

آیا پس ما را عاجز و بزحمت انداخته بخلقت اولی بلکه این ها در شک اند در آفرینش جدیدی بر خداوند هیچ امری مشکل نیست همین که مشیتش تعلق بگیرد و حکمت اقتضاء کند موجود می شود: إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ یس آیه 82 و مثال افعال عباد نیست که احتیاج بمقدماتی داشته باشد از تصور و تصدیق بفایده و عزم و جزم و حرکت عضلات و توانایی بر فعل و عدم وجود مانع، و بر خداوند هیچ تفاوتی در خلقت عرش با خلقت پشه نمی کند.

أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ قادر متعالی که از خاک مأکولاتی بیرون می آورد و تبدیل بنطفه میکند و در ظلمات ثلاث تبدیل بعلقه و مضغه و لحم و اعضاء و جوارح و روح در او دمیده می شود که میفرماید: یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ... الایه زمر آیه 8.

بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ بلکه اینها در گمراهی و جهالت و شک و ریب هستند از خلق جدید که از خاک دو مرتبه زنده کند و خلق کند خلقت جدیدی انسان را میفرماید که همین سیر خلقتی دلیل روشن است بر قدرت بر بعث و قیامت.

[سوره ق (50): آیات 17 تا 18] .... ص : 245

إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ (17) ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ (18)

زمانی که تلقی می کنند و می گیرند دو نفر گیرندگان از هر طرف راست و از طرف چپ نشسته اند تلفظ نمی کند از قولی مگر آنکه رقیب و عتید نزد او هستند.

یکی از ضروریات دین و صریح آیات شریفه قرآن نامه عمل است که ملائکه موکلین باین مینویسند چه اعمال و اقوال خوب آنها را رقیب مینویسد و مراقب هستند، و بد آنها را عتید ثبت می کند و این نامه فردای قیامت بدست صاحبش میدهند مؤمنین و صلحا بدست راست و فساق و فجار بدست چپ و بعضی طوق کردن و بعضی از عقب سر چنانچه آیات مشحون به اینهاست مثل: وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً اقْرَأْ کِتابَکَ

ص: 245

[سوره ق (50): آیه 19] .... ص : 246

وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ (19)

و آمد سکرات مرگ بالحق بموقع خود ثابت و محقق است این است آنکه از او رو برمیگردانی.

وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ حال احتضار و سختی جان دادن و تعبیر به جاءت برای این است که مرگ از همه چیز بانسان نزدیکتر است حتی یک چشم بهم زدن فرصت ندارد حتی یک نفس مهلت نمیدهد چنانچه میفرماید: فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ

ص: 246

[سوره ق (50): آیه 20] .... ص : 247

وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ (20)

و دمیده میشود در صور اسرافیل این است روزی که وعده داده شده وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ظاهرا صور دوم است، در صور اول تمام میمیرند و دستگاه دنیا برچیده می شود و در مورد دوم تمام زنده میشوند و دستگاه آخرت بر پا میشود چنانچه میفرماید: وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ زمر آیه 28 شرحش گذشت.

ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ که تمام انبیاء خبر دادند و انذار کردند و سرتاسر قرآن بیان فرموده و از اصول دین است.

[سوره ق (50): آیه 22] .... ص : 248

لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ (22)

هر آینه بودی تو در غفلت از همچه روزی پس کشف نمودیم از تو پرده های تو را پس بینایی تو امروز باز و تند و تیز است حدت دارد.

لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا انسان تا در دنیا هست خبری از قیامت و اوضاع قیامت ندارد فقط مؤمنین معتقد و یقین دارند لکن مشاهده نکردند و آنچه هم یقین دارند صد یک آنچه مشاهده می شود نیست- شنیدن کی بود مانند دیدن لذا میفرماید: لَقَدْ کُنْتَ خطاب بانسان است فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا غافل هستیم.

از قیامت خبری میشنوی دستی از دور بر آتش داری

فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ پرده های غفلت و شک و ریب و جهل و سایر حجب تمام پاره می شود: یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ بواطن ظاهر می شود.

فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ بصیرت قلبی و جوارحی هم مشاهده میکند و هم درک میکند و هم توجه دارد.

[سوره ق (50): آیه 24] .... ص : 249

أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ (24)

بیندازید در جهنم هر کافر معاندی را أَلْقِیا خطاب بآن سائق و شهید است و در حدیث است از پیغمبر اکرم که فرمود:

«اذا کان یوم القیامة یقول اللَّه تعالی لی و لعلی القیا فی النار من ابغضکما و ادخلا فی الجنة من احبکما و ذلک قوله تعالی أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ»

و مراد از عنید کسی است که راه حق و طریق هدایت را رها کرده و براه باطل و ضلالت رفته، و کفار آنکه فرو رفته در کفر و ضلالت.

[سوره ق (50): آیه 27] .... ص : 250

قالَ قَرِینُهُ رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ (27)

گفت قرین او پروردگار ما من او را بطغیان نینداختم و لکن او خود بود در گمراهی دوری.

قالَ قَرِینُهُ ممکن است همان شیطان باشد که او را اغوا نموده، و ممکن است همان انسانی باشد که او را فریب داده، و در اخبار قرین را ثانی قرار داده و مرجع ضمیر رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ را اولی. و این مصداق اتم است و آیه شامل هر مضلّی که دیگری را بضلالت انداخته این عذر را بر خود می آورد که در بسیاری از آیات در مخاصمه اتباع با متبوعین در قیامت بیان فرموده و لکن تقصیر با طرفین است تابع و متبوع ضال و مضل اکابر و رؤساء و مرءوسین.

وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ و لکن او خودش در ضلالت دوری بود که از قابلیت هدایت افتاده بود.

ص: 250

[سوره ق (50): آیه 28] .... ص : 251

قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ (28)

خدا میفرماید: مخاصمه نکنید نزد من که هر کدام بخواهید تقصیر را کردن دیگری بیندازید طرفین مقصرید و من قبلا بشما خبر دادم که یک همچو روزی را دارید.

قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ مثل مخاصمه با شیطان و مخاصمه مستضعفین با مستکبرین که میفرماید: وَ قالَ الشَّیْطانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ (الی قوله) وَ ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ ... الایه ابراهیم، آیه 26. و میفرماید: یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لَوْ لا أَنْتُمْ لَکُنَّا مُؤْمِنِینَ قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَ نَحْنُ صَدَدْناکُمْ عَنِ الْهُدی بَعْدَ إِذْ جاءَکُمْ بَلْ کُنْتُمْ مُجْرِمِینَ وَ قالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ نَجْعَلَ لَهُ أَنْداداً ... الایه سبأ آیه 30 الی 32 وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ تمام این قضایا را و خصوصیات معاد را گوشزد شما کردیم و شما گفتید کذب است و بعث و معادی نیست حال بچشید آنچه را که تکذیب کردید.

[سوره ق (50): آیه 30] .... ص : 252

یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ (30)

روزی که می گوییم بجهنم که آیا پر شدی و مملو گشتی؟. جواب میدهد آیا زیادتر داری بفرستی من جا دارم و سیری ندارم مثل شکم معاویه که هر چه میخورد سیر نمیشد و میگفت: مللت و ما شبعت و بقول شاعر.

و صاحب لی بطنه کالهاویة کأن فی امعائه معاویة

یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ که تمام کفار جن و انس و شیاطین و ضالّین و مضلّین و مبدعین و معاندین و ناصبین و مخالفین و منکرین ضروریات دین و ظالمین از اول دنیا تا آخر دنیا جهنم را پر نمی کنند چون از غضب الهی خلق شده.

وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ اشاره باین که اگر مؤمنین جن و انس هم کافر شده بودند بلکه العیاذ باللّه ملائکه هم مثل شیطان رانده شده بودند جهنم جای آنها را هم داشت چنانچه اگر تمام اهل عالم از جن و انس و ملک مشرف بایمان و تقوی و عمل صالح می شدند بهشت جای آنها را داشت، و در خبر داریم که از برای هر فردی خداوند مکانی در بهشت و جهنم قرار داده و چون دو دسته میشوند جای جهنمی ها را در بهشت باهل بهشت میدهند بمیراث چنانچه میفرمائید: الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ مؤمنون آیه 11 و جای بهشتی ها را در جهنم باهل جهنم میدهند.

[سوره ق (50): آیه 32] .... ص : 253

هذا ما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ (32)

این است آنچه وعده داده شده اید برای هر بازگشت کننده حفظ نموده هذا ما تُوعَدُونَ بهشت با جمیع نعمش که بیان شد خداوند در بسیار از آیات و ائمه در بسیار از اخبار وعده داده اند و تخلف پذیر نیست چون خلف وعده هم قبیح است و هم کذب است صادق الوعد هستند: وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا نساء آیه 121 وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِیثاً نساء آیه 89.

لِکُلِّ أَوَّابٍ بازگشت از شرک و کفر و ضلالت بایمان، باز گشت از معاصی بطاعات، باز گشت از توجه بغیر خدا بخدا.

حفیظ حفظ ایمان و دین و اسلام و تقوی و اعمال صالحه و صفات حمیده و اهل ایمان و قرآن و اخبار و آنچه مربوط بدین است.

[سوره ق (50): آیه 34] .... ص : 254

ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ (34)

داخل شوید جنات را بسلامت این است روز خلود که همیشه در آن هستید.

ادْخُلُوها بِسَلامٍ ممکن است سلام خزان بهشت باشد چنانچه میفرماید:

وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ زمر آیه 73 و ممکن است بشارت بسلامتی باشد که در بهشت هیچگونه ملالی و خستگی و بلائی و مصیبتی نیست

ص: 254

[سوره ق (50): آیه 35] .... ص : 255

لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ (35)

از برای اهل بهشت هست آنچه بخواهند و نزد ما است زیادتر از آنچه طلب کنند که میفرماید: فِیها ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ زخرف آیه 71:

و در حدیث:

«و ما خطر علی قلب بشر».

لَهُمْ برای اهل تقوی و مؤمنین و صلحاء ما یَشاؤُنَ فِیها در بهشت هر چه بخواهند از منازل و تخت و فرش و البسه و أطعمه و اشربه و ازواج مطهرات و سرر مرفوعه و اکواب موضوعة: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ لِسَعْیِها راضِیَةٌ فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَةً فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ وَ نَمارِقُ مَصْفُوفَةٌ وَ زَرابِیُّ مَبْثُوثَةٌ غاشیه، آیه 8 الی 16.

وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ و نزد ما زیاده است که آخر و منتهی ندارد و علی الدوام افاضه می شود که میفرماید: أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا رعد آیه 35.

[سوره ق (50): آیه 37] .... ص : 256

إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ (37)

بدرستی که این آیات شریفه که ذکر شد و بیان شد هر آینه یاد آوری است برای کسی که بوده باشد از برای او قلب بینا یا القاء سمع کند و توجه داشته باشد و استماع کند فرمایشات الهی را و بیانات رسول محترم را و او شاهد و حاضر باشد.

إِنَّ فِی ذلِکَ از آیات مذکوره و قضایای امم سابقه و فیوضات اهل جنت و عقوبات اهل عذاب جهنم.

لَذِکْری هر آینه باعث تذکر و درک و بینایی است لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ تفسیر شده بعقل، و ما مکرر تمثیل زده ایم قلب را بمنزله حجره که آئینه کاری شده بعقل که در این آئینه حقایق را درک کند و مشاهده کند و شرط درک چراغ علم میخواهد و چشم بینا و این که روی چشم را نبسته باشند و آئینه قلب بر پشت نگشته باشد و روی آئینه حجاب نباشد و صفحه آئینه سیاه نشده باشد همچو قلبی متذکر میشود و درک میکند.

أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ تمام توجهش باستماع آیات و بیانات رسول باشد که چراغی است که قلب را روشن میکند.

ص: 256

[سوره ق (50): آیه 38] .... ص : 257

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ (38)

و هر آینه خلق فرمودیم آسمانها و زمین و آنچه بین آسمان ها و زمین است در مدت شش روز و هیچگونه تعب و زحمتی بر ما مس نکرد و بزحمت نیفتادیم، خداوند تبارک و تعالی قدرت دارد که در آن واحد تمام ما سوی اللَّه را از عالم عقول و نفوس و عالم انوار و عرش و کرسی و تمام کرات جویه و آنچه در آنها است ایجاد فرماید: إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ یس آیه 82. افعال الهی مقدماتی لازم ندارد از تصور و تصدیق و عزم و جزم و حرکت عضلات همین که حکمت و مصلحت در ایجاد باشد ایجاد میفرماید و اینکه میفرماید:

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ جمیع کرات جویه و عرش و کرسی و جمیع طبقات آسمانها وَ الْأَرْضَ بجمیع ما فیها.

وَ ما بَیْنَهُما از ملائکه و جن و انس و هوا و باد و باران و غیر اینها فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ برای این است که حکمت و مصلحت این نحو اقتضاء داشته وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ لغوب زحمت و خستگی است بر او زحمت و خستگی ندارد.

[سوره ق (50): آیه 41] .... ص : 258

وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ (41)

و استماع کن روزی که منادی ندا میکند از مکان نزدیک. بسیاری از مفسرین تفسیر کردند بنفخه ثانیه که تمام زنده میشوند و مبعوث می گردند در قیامت برای جزاء لکن در بعضی از اخبار تفسیر فرموده بروز ظهور حضرت بقیة اللَّه و در بعضی بدوره رجعت.

وَ اسْتَمِعْ خطاب و لو بپیغمبر است لکن مقصود جمیع مکلفین است، و بعضی گفتند: و معنی استماع اینکه خود را آماده کن برای همچو روزی و انتظار داشته باش.

یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ منادی بر معنی اول اسرافیل است که در نفخه ثانیه میدمد

ص: 258

[سوره ق (50): آیه 42] .... ص : 259

یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ (42)

روزی که میشنوید صیحه را بحق این است روز بیرون رفتن اگر نفخه اسرافیل باشد خروج از قبور است نسبت بجمیع افراد، و اگر صیحه جبرئیل است خروج برای جهاد و نصرت دین و یاری امام زمان، و اگر راجع برجعت باشد رجوع ظالمین برای انتقام از آنها و رجوع مؤمنین برای تشرف خدمت ائمه اطهار.

یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ که تمام اهل عالم میشنوند بِالْحَقِّ که ثابت و محقق است و تخلف پذیر نیست.

ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ که منکر بودید هم انکار بعث میکردید و هم انکار ظهور قائم و هم انکار رجعت ائمه هدی، این است روز خروج.

[سوره ق (50): آیه 44] .... ص : 260

یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسِیرٌ (44)

روزی که زمین شکاف بر میدارد و از قبور و زیر زمین خارج میشوند و بیرون می آیند بسرعت و این حشر صحرای محشر است و بر ما بسیار آسان است.

یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ اشاره بشکاف قبور است که هر که در داخل او است او را بیرون میاندازد.

عَنْهُمْ سِراعاً شکاف زمین از آنها است یعنی هر کجای زمین باشند زمین آنها را بیرون می اندازد بسرعت و فوریت چنانچه میفرماید: وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ یس، آیه 51، اجداث قبور است ینسلون یعنی بشتاب. و نیز میفرماید: یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ کَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ قمر آیه 7 و میفرماید: یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً معارج آیه 43.

ذلِکَ حَشْرٌ این است حشر که تمام اولین و آخرین از آدم تا حضرت قائم (ع) که آخرین کسی است که از دنیا میرود صحرای محشر تمام محشور میشوند حتی طائفه جن حتی وحوش که میفرماید: وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ تکویر آیه 5.

ص: 260

[سوره ق (50): آیه 45] .... ص : 261

نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ (45)

ما داناتریم بآنچه کفار و مشرکین میگویند و نیستی تو بر آنها به جبر کننده.

نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ از نسبت هایی که بتو میدهند از کذاب مفتری مجنون ساحر و از انکار نبوت و رسالت تو و انکار بعث و نشور و تکذیب قرآن و مکرها و حیله ها، ما داناتریم بخفایای قلوب آنها و اسرار آنها.

وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ هر چه بخواهی آنها را هدایت کنی و بجبر و عنف آنها را بایمان سوق دهی نمیتوانی و نه اهل غلظت و تندی هستی: إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ قصص آیه 56. فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ آل عمران، آیه 153، اینها بواسطه قساوت قلب و سیاهی دل و کبر و نخوت و بغض و عداوت و حب نفس و تسلط شیطان از قابلیت هدایت افتاده اند، قلوب آنها از سنگ سخت تر است که میفرماید: فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً بقره. آیه 69.

بِجَبَّارٍ فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ پس یاد آور کن بقرآن کسی را که خوف از وعید و عذاب آخرت دارد، پس از آنکه این کفار و مشرکین از قابلیت افتادند اینها را رها فرما: فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا حَتَّی یُلاقُوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ زخرف آیه 83.

پس کسانی که نور ایمان قلب آنها را روشن کرده و معتقد بمعاد و بعث هستند.

فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ به بیانات آیات شریفه چه راجع باحکام و فرائض الهیه باشد، و چه راجع بمناهی و محرمات شرعیه، و چه راجع باعتقادات دینیه و چه راجع بانبیاء سلف و امم ماضیه، و چه راجع بنعم بهشتی و عقوبات جهنمی و غیر اینها متذکر فرما.

ص: 261

سورة الذاریات .... ص : 263

[سوره الذاریات (51): آیه 5] .... ص : 264

إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ (5)

جواب قسم است جز این نیست که آنچه وعده داده شده اید راست است خداوند آنچه خبر دهد و بفرماید هر آینه صدق و مطابق با واقع است. وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِیثاً نساء آیه 89 وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا نساء آیه 121 و مقرون بقسم برای تاکید است که.

إِنَّما تُوعَدُونَ از جنة و نار و ثواب و عقاب و میزان و صراط و سایر خصوصیات، پس از مرگ از قبر و برزخ و صحرای محشر و بعث و نشر و نامه عمل تماما.

لَصادِقٌ جای انکار و ریب و شک نیست، بلکه مسئله معاد از ضروریات عقلیه است.

[سوره الذاریات (51): آیات 7 تا 9] .... ص : 265

وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ (7) إِنَّکُمْ لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ (8) یُؤْفَکُ عَنْهُ مَنْ أُفِکَ (9)

قسم بآسمان صاحب طریقها محققا شما هر آینه در قول و گفتار مختلف هستید، بر میگردد از او کسی که بر میگردد یعنی منصرف می شود کسی که صرف نظر میکند.

وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ حبک جمع حبیکه بمعنی طریق است، و این آیه شریفه از مشکلات آیات است و میتوان گفت از متشابهات است، و حدیثی از حضرت رضا (ع) نقل می کنند که آنهم از مشکلات احادیث است، از علی بن ابراهیم از پدرش از حسین بن خالد که گفت: سؤال کردم از حضرت رضا (ع) از این آیه فرمود:

(فقال: محبوکة الی الارض و شبک بین اصابعه فقلت:

فکیف تکون محبوکة الی الارض و اللَّه تعالی: یقول بغیر عمد فقال: سبحان اللَّه أ لیس یقول. بغیر عمد ترونها قلت: بلی قال فثم عمد و لکن لا تری فقلت کیف ذلک جعلنی اللَّه فداک، فقال: فبسط کفه الیسری ثم وضع الیمنی علیها فقال: هذه ارض الدنیا و السماء الدنیا فوقها قبة و الارض الثانیة فوق سماء الدنیا و السماء الثانیة فوقها قبة و الارض الثالثة فوق السماء الثانیة و السماء الثالثة فوقها قبة، ثم هکذا الی الارض السابعة فوق السماء السادسة و السماء- السابعة فوقها قبة، و عرش الرحمن فوق السماء السابعة و هو قوله: خلق سبع سماوات و من الارض مثلهن یتنزل الامر بینهن، و صاحب الامر بینهن و صاحب الامر و هو النبی صلی اللَّه علیه و آله و الوصی من بعده و هو علی وجه الارض، و انّما یتنزل الامر الیه فوق السماوات و الارضین، قلت: فما تحتنا الا ارض واحدة قال: و ما تحتنا الا ارض واحدة و ان الست لفوقنا).

اقول: منتها چیزی که ما بتوانیم گفت در توجیه و تاویل و تفسیر این حدیث شریف و العلم عند اللَّه و عند الراسخون فی العلم این است که مراد از سماوات این

ص: 265

[سوره الذاریات (51): آیات 10 تا 11] .... ص : 266

قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ (10) الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ ساهُونَ (11)

هلاک شدند دروغ گویان کسانی که در جهالت بدرجه اعلای جهل فرو رفته اند.

قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ گفتند: قتل در اینجا بمعنی لعن و طرد است که بکلی از فیوضات آخرت محروم هستند.

ص: 266

[سوره الذاریات (51): آیات 12 تا 14] .... ص : 267

یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ (12) یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ (13) ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هذَا الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ (14)

سؤال میکنند چه موقع تحقق پیدا میکند روز جزاء اعمال بفرما روزی که آنها را بر آتش عذاب میکشد بچشید عذاب خود را این است آن چیزی که بودید باو عجله میکردید.

یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ از روی استهزاء و تمسخر میپرسند پس آن عذابی که میگفتید و روز جزائی هست، پس کجا و کی میآید اگر راست می گویید پس چرا نیامده هنوز.

یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ جواب سؤال که آن روزی که سؤال میکنند روزیست که آنها را بر آتش بیندازند و بسوزانند، مثل فلزی که در آتش آب شود.

ص: 267

[سوره الذاریات (51): آیه 15] .... ص : 268

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ (15)

محققا متقین در بهشت ها و چشمه ها هستند.

إِنَّ الْمُتَّقِینَ در مقابل کفار و مشرکین و ضالین و مضلین و معاندین و مخالفین که اصحاب جحیم هستند.: میفرماید: متقین که مکرر اشاره شده که جمع محلی بالف و لام افاده عموم دارد جمیع مراتب تقوا را شامل می شود که مرتبه اولی تقوای از شرک و کفر و ضلالت باشد که مرادف با ایمان است، و این جمله دلالت دارد که جمیع اهل ایمان مشروط بر این که معاصی باعث زوال ایمان آنها نشود و با ایمان از دنیا بروند.

فِی جَنَّاتٍ که گفتیم هشت بهشت داریم و متقین در تمام آنها سهم و نصیب دارند.

وَ عُیُونٍ یعنی در آن جنات از پای قصرهای آنها عیون جاریست که انهار اربعه باشد. از لبن لم یتغیر طعمه، و خمر لذة للشاربین و عسل مصفی، و ماء غیر آسن: بعلاوه نهر کوثر که بحضرت رسالت عنایت شده و ساقی آن امیر المؤمنین (ع) است و آنکه میفرماید:

إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً دهر آیه 5 و 6. و نیز میفرماید:

یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فِی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ مطففین آیه 25 تا 28.

[سوره الذاریات (51): آیه 19] .... ص : 270

وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (19)

در اموال آنها حقی قرار دادند از برای سؤال کننده و از برای محروم، ظاهرا مراد حقوق واجبه نیست مثل زکاة و خمس و حق واجب النفقة و نذور و کفارات و امثال آنها، زیرا آنها بجعل الهیست و ملک آنهاست، و این آیه میفرماید:

وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ که ملک خود محسنین هست و مصداق احسان است و مراد اینست که خود انسان یک قسمت از اموالش را برای این مصرف معین کند.

لِلسَّائِلِ کسانی که می آیند و سؤال می کنند، همین نحوی که سؤال مکروه است و بسا حرام است همین نحو رد سائل مذموم است و بسا حرام می شود، اگر سائل مضطر باشد و جانش یا بستگانش در معرض خطر باشند که حفظ نفس مؤمن واجب است، بلکه بسا غیر مؤمن هم اگر باشد، بلکه بعض حیوانات خدا لعنت کند آنهایی را که از یک شربت آب حتی بر طفل شیر خوار منع کردند.

وَ الْمَحْرُومِ ظاهرا مراد کسانی باشند که روی سؤال ندارند و در مضیقه و فشار هستند که در قرآن میفرماید: لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً الایه بقره آیه 275 و احسان بغیر منحصر ببذل مال نیست تمام اقسام احسان را شامل است و آیه شریفه این مصداقش را بیان

ص: 270

[سوره الذاریات (51): آیه 20] .... ص : 271

وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ (20)

و در زمین آیاتی است از برای کسانی که یقین دارند آیات زمینی بسیار است و در بسیاری از آیات قرآنی بیان فرموده از اینکه بقدرت کامله روی آب قرار داده و کوه ها بمنزله لنگر کشتی است که بتموج دریاها متزلزل نشود و معدن جواهرات و فلزات قرار داده و معدن نفط و از او حیوانات و وحوش و طیور و اشجار و حبوب و نباتات رویانیده و فی کل شی ء له آیة تدل علی انه واحد برگ درختان سبز در نظر هوشیار هر ورقش دفتریست معرفت کردگار لذا بطور اجمال میفرماید:

وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لکن کسانی که قلوب آنها سیاه شده درک نمیکنند و مستند بطبیعت میدانند کسانی که درک می کنند کسانی هستند که ایمان آنها بحد یقین رسیده که میفرماید:

«ما رایت شیئا الا و رایت اللَّه قبله و بعده و معه».

لِلْمُوقِنِینَ و از برای یقین هم مراتبی است، علم الیقین عین الیقین حق الیقین، علم الیقین از روی دلیل و برهان و منطق یقین پیدا کند. عین الیقین از روی مشاهده و حس آثار قدرت را به بیند بچشم بصیرت، حق الیقین. که بنور ایمان و افاضه حق قلب روشن شود که هیچ گونه غفلتی و نسیانی و ریبی در او راه نیابد.

[سوره الذاریات (51): آیه 22] .... ص : 272

وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ (22)

و در سماء روزی شما است و آنچه بشما وعده داده شده، نوع مفسرین تفسیر کردند بنزول عیث و مطر که باعث نبات ارض می شود، و مأکولات از زمین روئیده میشود و رزق انسان میگردد، لکن این بنظر تمام نیست: زیرا اولا باران سبب انبات میشود و مأکولات از زمین خارج می شود: و ثانیا: رزق منحصر بمأکولات نیست آنچه خداوند عنایت کند رزق است، ایمان، علم، توفیق و غیر اینها می گویی: (اللهم ارزقنی ایمانا کاملا و علما نافعا و یقینا ثابتا و عقلا کاملا) و غیر اینها، و ثالثا: مناسب با کلمه وَ ما تُوعَدُونَ نیست و آنچه بنظر میرسد اینکه خداوند آنچه برای بنده تقدیر فرموده چه از مأکول و مشروب و غنی و فقر و صحت و سلامت و مرض و نعمت و بلاء و غیر اینها در دفتر الهی ثبت است، و مشهود ملائکه و انبیاء و ائمه می شود و بالاخص همین مأکولات که از امیر المؤمنین است که میفرماید:

(طلب العلم اوجب علیکم من طلب المال لان المال قد قسمه عادل بینکم و سیفی لکم و العلم مخزون عند اهله)

تعبیر تفسیر و از حضرت رسالت است که بعمار فرمود آخرین روزی تو یک ظرف شیر است، و در حدیث است

(لا یموت نفس حتی تستکمل رزقه)

و غیر اینها و مراد از.

وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ عالم بالا است که قبل از خلقت انسان خداوند معین فرموده و بسا بواسطه بعض امور توسعه و تضییق می شود که آن در لوح محو

ص: 272

[سوره الذاریات (51): آیه 23] .... ص : 273

فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ (23)

پس قسم به پروردگار آسمان و زمین این حق است مثل آنچه هستید نطق میکنید.

فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ یعنی روزی شما و آنچه که وعده داده شده بشما هر آینه حق و ثابت است و تخلف پذیر نیست، با چند تاکید قسم آنهم به پروردگار و کلمه انّ و جمله اسمیه و لام تاکید.

مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ وجه تشبیه گفتند همین نحوی که می دانید آنچه می گوئید بدانید که ما توعدون هم حق و ثابت است لکن آنچه بنظر نزدیک می آید پس از بیان مقدمه ای و آن اینست که موجودات امکانیه را گفتند از چهارده قسم بیرون نیست جواهرات خمسه و اعراض تسعه امّا اعراض که بنفسه وجود پیدا نمی کند زیرا معنای عرض اذا وجد فی الموضوع مثل کم و کیف و اعراض نسبیه و اما جواهرات خمسه عبارت از عقل و نفس و جسم و ماده و صورت است عقل جوهر مجرد از ماده و صورت نفس مجرد از ماده دون الصورة جسم مرکب از ماده و صورت و ماده بدون صورت تحقق پیدا نمی کند و گفتند شیئیت شیئی به صورت است نه به ماده، هیولا در بقاء محتاج صورت، تشخص کرد صورت را گرفتار. و مراد صورت نوعیّه است نه صورت شخصیه که از عوارض است و صورت نوعیه عبارت از فصل ممیّز است بین الانواع و فصل ممیز انسان از

ص: 273

[سوره الذاریات (51): آیه 24] .... ص : 274

هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ الْمُکْرَمِینَ (24)

آیا آمد تو را حکایت مهمانی ابراهیم مکرمین را.

خداوند قصه مهمانی ابراهیم را و نزول ملائکه بر او در این سوره در چهارده آیه بیان میفرماید:

توضیح اینکه ملائکه بصورت اصلی مشاهد انسان نمی شوند مثل ملائکه حفظه و کتبه و موکلین به نزول ارزاق و قطرات باران و مامورین به الهام در قلوب مؤمنین و ملائکه که در جنگ بدر نازل شدند برای نصرت مسلمین و غیر اینها و اگر بخواهند مشاهد انسان شوند باید متشکل بصورت شوند، مثل اینکه بر پیغمبر بسا روح الامین به صورت دحیه کلبی وارد می شد و این ملائکه که بر ابراهیم وارد شدند جبرئیل و میکائیل و اسرافیل به صورت جوان خوش سیما با صورت نورانی که آثار صلاح از آنها مشاهده می شد و حضرت ابراهیم بسیار مسرور شدند چون سرتاسر دنیا را کفر و شرک گرفته بود اینها را به این صورت دید به عنوان ضیافت تلقی کرد و آنها را محترم داشت و حضرت ابراهیم مهمان دوست بود.

[سوره الذاریات (51): آیات 26 تا 27] .... ص : 275

فَراغَ إِلی أَهْلِهِ فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ (26) فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ قالَ أَ لا تَأْکُلُونَ (27)

پس برای تشریفات آنها که از راه رسیده و خسته و گرسنه هستند رفت نزد اهلش که ساره باشد و آمد به گوساله فربه که فوری طبخ کردند و آورد نزد مهمانها. فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ قالَ أَ لا تَأْکُلُونَ پس نزدیک آنها آورد گفت چرا نمی خورید نظر به اینکه ملائکه مأکول و مشروب ندارند چون قوای شهویه در آنها نیست فقط قوه عقلانیه دارند و حضرت ابراهیم ابتداء نمیدانست که اینها ملک هستند لذا.

فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ قالَ أَ لا تَأْکُلُونَ و چون اینها اکل نکردند ابراهیم خوفی پیدا کرد که اینها قصد سویی نسبت باو دارند.

[سوره الذاریات (51): آیه 30] .... ص : 276

قالُوا کَذلِکَ قالَ رَبُّکِ إِنَّهُ هُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ (30)

گفتند ملائکه به ساره که این نحوه فرموده پروردگار تو محققا او حکیم و علیم است تمام کارهای او از روی حکمت و علم است و در جای دیگر می فرماید که ملائکه به ساره گفتند: أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ هود آیه 76.

خداوند قادر متعال همین نحوی که آدم و حوا را بدون پدر و مادر آفرید و عیسی را بدون پدر و حمل مادر موسی را تا حین ولادت مخفی فرمود: قدرت دارد از شوهر پیر و زن عجوز عقیم اولاد بیاورد لذا.

قالُوا ملائکه که در اینجا بشارت به ابراهیم دادند و در سوره هود بشارت به ساره و معلوم می شود که ساره هم حاضر بود و بشارت به هر دو داده شد گفتند: به ساره.

کَذلِکَ قالَ رَبُّکِ ما از پیش خود نمی گوئیم فرمان خداست مأمور هستیم به شما ابلاغ کنیم.

ص: 276

[سوره الذاریات (51): آیه 31] .... ص : 277

قالَ فَما خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ (31)

حضرت ابراهیم فرمود به ملائکه پس چیست مقصد شما و دستور شما ای فرستادگان؟ چون فهمید که اینها برای بشارت به اسحاق مجردا نیامده اند زیرا کافی بود مجرد بشارت کن و چه توسط جبرئیل و این سه ملک مقرب برای امر عظیمی آمده اند لذا.

قالَ فَما خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ خطب امر عظیم است و لذا خطیب بکسی میگویند که به کلام بلیغ صحبت میکند.

[سوره الذاریات (51): آیات 35 تا 36] .... ص : 278

فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فِیها مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (35) فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ (36)

پس بیرون کردیم ما کسانی که در آن قریه ها بودند از مؤمنین پس نیافتیم در آن قریه ها غیر از یک بیت از مسلمین که بیت لوط بود و فقط دختران لوط بودند که میفرماید: در سوره هود قالُوا یا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّکَ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ وَ لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَکَ إِنَّهُ مُصِیبُها ما أَصابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ آیه 83 و اینکه تاخیر افتاد تا صبح برای این بود که لوط با اهلش از قریه های آنها خارج شوند.

(تنبیه) از اخبار استفاده میشود. بلکه از خود آیات هم میتوان استفاده کرد که بشارت بابراهیم دو مرتبه بوده یکی قبل از قضیه لوط بشارت باسمعیل

ص: 278

[سوره الذاریات (51): آیه 37] .... ص : 279

وَ تَرَکْنا فِیها آیَةً لِلَّذِینَ یَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلِیمَ (37)

و ما باقی گذاشتیم در آن قریه ها آیه و نشانه و دلیل برای کسانی که میترسند از عذاب دردناک.

وَ تَرَکْنا فِیها آیَةً اشکال ترک عدم الفعل است امر عدمی چگونه آیه میشود؟

جواب مراد از ترک در اینجا اعدام پس از وجود است، مثل موت که اعدام حیات است و فعل است و مراد از بین بردن تمام قری از عمارات و اشجار و حیوانات و هیچ اثری از آنها باقی نگذاشتن که خود دلیل قطعی محکم است که آثار اعمال زشت اینها این است، اما کجا کفار و فسّاق و فجار و ظلمه متنبه می شوند فقط.

لِلَّذِینَ یَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلِیمَ که متنبه شوند و پیرامون این گونه معاصی نگردند و خودداری کنند.

[سوره الذاریات (51): آیات 41 تا 42] .... ص : 281

وَ فِی عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ (41) ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلاَّ جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ (42)

و در عاد زمانی که فرستادیم بر آنها بادی که زایش نداشت، و نگذشت از هر شیئی مگر اینکه قرار داد او را مثل خاکستر وَ فِی عادٍ نیز عطف است یعنی آیت بزرگی است برای موقنین، و عاد قوم هود بودند و بسیار طغیان و سرکشی کردند و قوه و قدرت بکار زدند که میفرماید:

أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ فجر آیه 5 تا 7.

إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ که هفت شب و هشت روز باد بر آنها وزید و باد عقیم بادی بود که زایش نداشت، ابر و باران و هوای خنک و سرد و سلامت و تصفیه هوا در آن نبود و پی در پی میوزید که میفرماید:

وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ صَرْصَرٍ عاتِیَةٍ سَخَّرَها عَلَیْهِمْ سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ حُسُوماً فَتَرَی الْقَوْمَ فِیها صَرْعی کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ فَهَلْ تَری لَهُمْ مِنْ باقِیَةٍ الحاقه آیه 6 و 7 و 8.

ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ: از انسان و حیوان و عمارات و اشجار و نباتات.

إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ تمام مثل خاکستر شدند ریز ریز و از هم پاشیده و در هم کوبیده شدند که اثری از آنها باقی نماند.

[سوره الذاریات (51): آیه 46] .... ص : 282

وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ (46)

و قوم نوح از پیش از اینها بودند بدرستی که آنها بودند قومی فاسقین در

ص: 282

[سوره الذاریات (51): آیه 47] .... ص : 283

وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ (47)

و آسمان را بپا کردیم بید قدرت و محققا ما هر آینه وسعت دهنده ایم.

وَ السَّماءَ جنس آسمان که شامل تمام سماوات سبع و کرسی و عرش و آنچه در عالم بالا است از شمس و قمر و کواکب و جمیع کرات جویه.

ص: 283

[سوره الذاریات (51): آیه 48] .... ص : 284

وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ (48)

و زمین را فرش نمودیم پس خوب گسترنده گانیم بقدرت کامله این ربع کره زمین را که از آب خارج است چنان بسط داده برای سکونت انسان و حیوانات و نباتات و طیور و وحوش و چنان نگاه داشته که متزلزل نشود با این حرکت زمین از حرکت وضعی که دور خود میچرخد در مدت بیست و چهار ساعت و دور کره شمس بحرکت انتقالی در مدت یک سال بآرامی که بسیاری توهم کردند ساکن است.

وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها زیر پای بندگان.

فَنِعْمَ الْماهِدُونَ مثل گهواره که در حرکت است و طفل در گهواره خیال میکند که ساکن است و خواب می رود، و مثل کشتی که روی آب بسرعت سیر می کند و ساکنین در آن توهم می کنند که واقف هستند. و مثل عمر که بسرعت طی میشود و خیال میکنند که ثابت هستند.

[سوره الذاریات (51): آیه 50] .... ص : 285

فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ (50)

پس فرار کنید در کل امور بسوی پروردگار خود و توجه باو کنید محققا من برای شما از جانب خدای متعال انذار کننده آشکارا هستم، در اخبار تفسیر فرمودند بحج بیت اللَّه و مکرر گفته ایم که اخبار بیان مصداق میکند منافی با عموم و اطلاق آیه نیست.

و توضیع کلام: اینکه انسان در میانه مخلوقات الهی احتیاجاتش بیشتر است و ضعفش زیادتر چنانچه میفرماید: وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِیفاً نساء آیه 33 و نوع بلیات متوجه باو است چه در دنیا و چه در آخرت، و لذا از افلاطون است که گفت:

(الافلاک قسی و الحوادث سهام و الانسان هدف و الرامی هو اللَّه فاین المفر) خدمت امیر المؤمنین «ع» کلام او را نقل کردند فرمود:

فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ

و فرار بسوی خدا توجه باو است و اطاعت او و ترک مخالفت او، زیرا هر عبادتی چه واجب چه مندوب قرب الی اللَّه است، و هر معصیتی بعد من اللَّه است.

إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ که من از جانب او آمده ام با حجّت و معجزه و

ص: 285

[سوره الذاریات (51): آیه 51] .... ص : 286

وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ (51)

و قرار ندهید با خدای متعال اللَّه دیگر را محققا من از برای شما از جانب او انذار کننده آشکار هستم، تکرار این جمله برای این است که شرک از تمام معاصی عقوبت و عذابش بیشتر است چنانچه عمده بلاهایی که بر امم ماضیه متوجه شد برای شرک آنها بوده چنانچه قبلا تذکر دادیم.

وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ مثل شمس و قمر و کواکب و ملک و جن و انس و صنم و شجر و گاو و گوساله و غیر این ها که آثارش زود ظاهر میشود.

إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ تکرار این جمله برای اهمیت شرک است که از تمام معاصی عقوبتش دنیوی و اخروی سخت تر است، و اول کلمه است که انبیاء مأمور بدعوت باو بودند که توحید باشد و ریشه اصول دین است و صحت تمام اعمال منوط باو است و تمام عبادات مربوط باو است.

[سوره الذاریات (51): آیه 53] .... ص : 287

أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ (53)

آیا امم سابقه وصیت کردند این قوم شما کفار و مشرکین را که شما هم پیغمبر خود را ساحر و مجنون بگوئید، بلکه اینها خود طغیان و سرکشی کردند و این نسبتها را دادند.

أَ تَواصَوْا بِهِ مرجع ضمیر سابقین بلاحقین سفارش و وصیت میکردند که انبیاء خود را ساحر و مجنون بدانید نه چنین است.

بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ خود اینها طغیان و سرکشی داشتند کبر و نخوت و عناد و عصبیت و قساوت قلب و سیاهی دل و اغوای شیطان و متابعت اکابر آنها را بکفر و شرک ثابت کرده شما محزون نباش.

[سوره الذاریات (51): آیه 56] .... ص : 288

وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ (56)

و من خلق نکردم جنّ و انس را مگر برای اینکه مرا عبادت کنند لام لیعبدون لام غرض است یعنی حکمت خلقت جن و انس و غرض از خلقت آنها اینست که عبادت کنند خدا را به اختیار نه به اجبار تا قابلیت پیدا کنند برای سعادت و نیل به بهشت و حیات ابدی که از امیر المؤمنین است که فرمود:

(خلقتم للبقاء لا للفناء)

زیرا اگر برای صرف دنیا باشد لغو می شود و از او محال است صادر شود و البته عبادت مشروط به شرایطی می باشد که اهم آنها ایمان است و خداوند تمام وسایل را در دسترس آنها قرار داد از اعطاء عقل و قوه و قدرت و اختیار و انبیاء

ص: 288

[سوره الذاریات (51): آیات 57 تا 58] .... ص : 289

ما أُرِیدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِیدُ أَنْ یُطْعِمُونِ (57) إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ (58)

ما اراده نکردیم در خلقت آنها از آنها روزی را و اراده نکردیم اینکه ما را اطعام کنند.

من نکردم خلق تا سودی کنم بلکه تا بر بندگان جودی کنم

اگر تمام جن و انس بدون استثناء عبادت کنند خردلی بر خدایی او افزوده نمی شود و اگر تمام کافر و معصیت کننده، ذره ای از خدایی او کاسته نمی شود

گر جمله کاینات کافر گردند بر دامن کبریاش ننشیند گرد

خداوند آن قدر تفضل فرموده به انسان که تمام آنچه در آسمان و زمین است برای انسان خلق فرموده سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ.

شعر

ابر و باد و مه و خورشید فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری

و انسان را خلق فرمود بنحوی که قابلیت و استعداد تمام فیوضات الهی و ترقی و تعالی را به او عنایت فرمود و در دنیا آمد که این قابلیت را به مقام فعلیت

ص: 289

[سوره الذاریات (51): آیات 59 تا 60] .... ص : 290

فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا یَسْتَعْجِلُونِ (59) فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ یَوْمِهِمُ الَّذِی یُوعَدُونَ (60)

پس بدرستی که از برای کسانی که ظلم کردند نصیبی هست مثل نصیب اصحاب خود از ظالمین امم سابقه پس طلب تعجیل نکنند البته به آنها می رسد پس وای از برای کسانی که کافر شدند از روز آنها آن روزی که وعده داده شده اند.

فَإِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا چه ظلم به دین از کفر و شرک و اهانت به مقدسات دین و به قرآن مجید و احکام شرع مبین و چه ظلم به غیر به انبیاء و اوصیاء و مؤمنین و چه ظلم به نفس از معاصی و طغیان و ترک واجبات و فعل محرمات و لام للذین لام اختصاصی است.

ذَنُوباً ذنوب به فتح بمعنی نصیب و سهم است و مراد نصیب عذاب و عقوبت است.

مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ از کفار و مشرکین و ظالمین امم سابقه قوم نوح و عاد و ثمود و قوم لوط و اصحاب مدین و ایکه و فرعونیان و اشباه آنها فَلا یَسْتَعْجِلُونِ پس عجله نکنند به آنها خواهد رسید (امروز اگر نکرد

ص: 290

سورة الطور .... ص : 292

[سوره الطور (52): آیات 9 تا 10] .... ص : 294

یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً (9) وَ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْراً (10)

روزی که موج می زند آسمان چه موج زدنی و از جا کنده می شود کوه ها و سیر میکند چه سیری.

یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً اشاره بآیه شریفه إِذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ از هم پاشیده می شود و از جا کنده می شود و مثل امواج دریا موج می زند و در هم پیچیده می شود که میفرماید یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ انبیاء آیه 104.

وَ تَسِیرُ الْجِبالُ سَیْراً اشاره به آیه شریفه وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ تکویر آیه 4 که از هم پاشیده می شود و مثل گرد پراکنده بیابان ها میشود و زمین قاعا صفصفا می شود و در دریاها خشک میشود و عمارات و اشجار و آنچه روی زمین است از بین می رود.

پس ویل در همچه روزی از برای تکذیب کنندگان است، مراد تکذیب انبیاء است و این منحصر بتکذیب رسالت نیست که اصلا انکار رسالت انبیاء و رسل کنند، اگر تکذیب یک حکم و فرمان الهی و فرمایشات نبی کنند صدق مکذب می کنند، مثل انکار نصب امیر المؤمنین للخلافة فی یوم الغدیر یا سایر ائمه یا انکار متعه حج و متعه نساء یا انکار حرمت لحم خنزیر و رباء یا سایر احکام.

و این بسیار عمومیت دارد و معنای ویل را هم مکرر گفته ایم اسمی و وصفی و

ص: 294

[سوره الطور (52): آیات 11 تا 12] .... ص : 295

فَوَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (11) الَّذِینَ هُمْ فِی خَوْضٍ یَلْعَبُونَ (12)

مکذبین کسانی هستند که در حدیث باطل و مزخرف فرو رفته و ملعبه می کنند، مثل کلماتی که کفار و مشرکین در حق انبیاء میگویند ساحر مجنون مفتری کذاب و اشباه اینها. یا نسبت هایی که بقرآن و معجزات میدهند، یا نسبتهایی که بائمه طاهرین میدهند، یا احکام الهیه را اهانت و ملعبه خود قرار می دهند. مثل نماز روزه حج سایر واجبات. بلکه میتوان تعمیم داد بکسانی که بعلماء دین و مقدسات مذهب را اسباب بازی و لعب خود قرار میدهند و اینها هم بسیار هستند بالاخص دوره امروزه.

[سوره الطور (52): آیات 15 تا 16] .... ص : 296

أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ (15) اصْلَوْها فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا سَواءٌ عَلَیْکُمْ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (16)

آیا پس این سحر بوده یا شما چشم بصیرت نداشتید حال بچشید طعم آن را پس چه صبر کنید بر آتش یا صبر نکنید مساویست بر شما جز این نیست که جزاء داده میشوید آنچه را که بودید عمل میکردید.

أَ فَسِحْرٌ هذا که می گفتید قرآن که سرتاسرش انذار می کند و خبر از همچو روزی می دهد و شدت عذاب آن را سحر است و پیغمبری که خبر می دهد ساحرش میگفتید.

أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ یا شما هم چشم بصیرت نداشتید بواسطه قساوت قلب و سیاهی دل و حب شهوات و هواهای نفسانی و کبر و عجب و نخوت و عداوت و تقلید آباء و اطاعت شیطان چشم قلب شما کور شده و حقایق را درک نمی کند.

اصْلَوْها حال بچشید و داخل شوید و مشاهده کنید و ببینید که سحر نبوده و حقیقت داشته چنانچه می گوئید پس از مشاهده که خداوند بیان می فرماید:

وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ سجده آیه 12.

فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا سَواءٌ عَلَیْکُمْ چگونه میتوان صبر کرد بر آتشی که میفرماید: وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ بقره آیه 22 و نیز میفرماید:

وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ تحریم آیه 6 و در دعاء کمیل

(فکیف احتمالی لبلاء الاخرة و جلیل وقوع المکاره فیها و هو بلاء تطول مدته و یدوم مقامه و لا یخفف عن اهله لانه لا

ص: 296

[سوره الطور (52): آیه 17] .... ص : 297

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَعِیمٍ (17)

محققا متقین در بهشت ها و نعمت های الهی هستند.

مکرر در مکرر مراتب تقوی را تذکر داده ایم اولین مرتبه تقوای از عقاید فاسده که مرادف با ایمان است سپس تقوای از کبار معاصی ثم از صفات خبیثه ثم از کلیه معاصی ثم از ما زاد از ضروریات معاش ثم از توجه به غیر خدا و کلمه المتقین جمع محلی به الف و لام افاده عموم دارد شامل جمیع مراتب می شود که مؤمن هر که هست و هر چه هست در جنات است و لو آلوده به معاصی باشد زیرا معاصی او یا بلیات دنیوی تدارک شده یا به توبه آمرزیده شده یا بسختی جان دادن یا به عذاب قبر یا به دعاء مؤمنین یا در عالم برزخ یا فردای قیامت به شفاعت شفعاء تدارک می شود و گفتیم که عمده ضرر معاصی ضعف ایمان پا خدای نخواسته

ص: 297

[سوره الطور (52): آیه 18] .... ص : 298

فاکِهِینَ بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ وَ وَقاهُمْ رَبُّهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ (18)

لذت می برند به آنچه به آنها عنایت فرموده پروردگار آنها و حفظ فرموده و باز داشته آنها را پروردگار آنها از عذاب جحیم.

فاکِهِینَ بعضی گفتند: متنعمین و بعضی گفتند: متعجبین و ما می گوئیم مسرورین و ملتذین.

بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ از حور و قصور و فواکه و انهار و ماکولات و مشروبات و البسه و ارائک و فرش مرفوعة و نمارق مصفوفة و زرابی مبثوثة و حشر با اولیاء و از همه بالاتر خشنودی حق و قرب به جوار رحمت او.

وَ وَقاهُمْ رَبُّهُمْ عَذابَ الْجَحِیمِ که مشاهده می کنند اهل عذاب را می گویند الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ اعراف آیه 41.

[سوره الطور (52): آیه 20] .... ص : 299

مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ (20)

تکیه می دهند بر تخت هایی پهلوی یکدیگر گذارده شده و تزویج نمودیم آنها را به حوری های چشم زیبا.

مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ تخت های سلطنتی که در مقابل آنها غلمان های بهشتی آماده خدمت ایستاده وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ که میفرماید وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِذا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً دهر آیه 19 و میفرماید عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَکْوابٍ وَ أَبارِیقَ وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ لا یُصَدَّعُونَ عَنْها وَ لا یُنْزِفُونَ واقعه آیه 15 الی 19.

مَصْفُوفَةٍ پهلوی هم گذارده شده و مقابل یکدیگر که معنای موضونه است.

وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ فراخ چشم است جمع عیناء است یعنی واسعة العین و اوصاف حوری های بهشت را خداوند در بسیاری از آیات بیان فرموده وَ حُورٌ عِینٌ کَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَکْنُونِ واقعه آیه 22 و در حدیث داریم

(یری مخ ساقها من وراء سبعین حلة رزقنا اللَّه و ایاکم)

[سوره الطور (52): آیه 22] .... ص : 300

وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ (22)

پی در پی میدهیم آنها را بمیوه ها و اثمار و لحوم از آنچه متمایل باشند.

وَ أَمْدَدْناهُمْ مد بمعنی کشش است یعنی دنباله یک دیگر که قطع و فصل نمیشود.

بِفاکِهَةٍ وَ لَحْمٍ نظر به اینکه در بهشت هیچ گونه المی و مرضی نیست اهل بهشت نه گرسنه می شوند که الم گرسنگی پیدا کنند و نه سیر میشوند که دیگر متمایل نباشند نه از ماکولات آن و نه از مشروبات آن و نه از منکوحات آن، چنانچه میفرماید: أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها رعد آیه 35 زیرا سفل و ثقالت ندارد، و فاکهه میوه های بهشتی که تمام اقسام میوه ها باشجار بهشت ثابت است، هر چه بگیرند باز جای خود می آید تمام شدن و کم شدن ندارد و هم چنین لحوم بهشت

ص: 300

[سوره الطور (52): آیه 23] .... ص : 301

یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ (23)

بیک دیگر تعارف و تعاطی میکنند کاس شراب را که هیچ لغوی در او نیست و هیچ اثمی.

یَتَنازَعُونَ نزاع در اینجا بمعنی جذب است که میگیرند مثل اینکه بخود جذب میکنند.

فیها در آن جنات.

کاسا جام شراب که یکی از انهار جنة خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ است.

لا لَغْوٌ فِیها که مست شوند و عقل آنها زائل شود و کلمات لغو و ناشایسته بگویند.

وَ لا تَأْثِیمٌ که مرتکب اعمال قبیحه و معاصی الهیه بشوند، چنانچه خمر دنیوی این آثار وخیمه را دارد هم مزیل عقل است و سکر می آورد و هم کلمات زشت از آنها صادر می شود. و هم اعمال قبیحه و هم معصیت بزرگی است. و لو یک قسمت لذت هم دارد، لذا میفرماید: یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما بقره آیه 216- و میفرماید یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ مائده آیه 92 و 93- لذا در شریعت مطهره از برای خمر و هر مسکری حد معین شده هشتاد تازیانه و از برای قمار که میسر است دون الحد گفتند و در اخبار داریم کسی که مشروب که خمر باشد بیاشامد از شراب طهور بهشت ممنوع است و لو تائب شود و بهشت رود.

ص: 301

[سوره الطور (52): آیه 24] .... ص : 302

وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ (24)

و دور می زنند بر آنها غلامانی که برای آنها است که گویا آنها مثل مروارید که در صدف بودند که تعبیر بمرواریدتر می کنند اجمالا خداوند از برای اهل بهشت سه دسته قرار داده که یک دسته ملائکه و خزنه بهشت هستند که برای آنها تحف و هدایا می آورند، و در خبر داد که میفرماید:

(الملائکة خدام شیعتنا)

و یک دسته حور العین هستند که آنها را تزویج میکنند که در آیه قبل فرمود: وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ و یک دسته غلمان هستند که بغلامی خداوند تملیک آنها میکند برای خدمت که میفرماید:

وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ غِلْمانٌ کنایه از اینکه حاضر بخدمت هستند و آماده انجام وظیفه.

لَهُمْ لام اختصاص است که هر یک نفر از اهل بهشت غلمان هایی دارند که خداوند بآنها تملیک فرموده.

کَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَکْنُونٌ آن قدر زیبا و مقبول و خوش صورة و خوش سیما هستند که مثل مرواریدتر هستند.

[سوره الطور (52): آیه 27] .... ص : 303

فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ (27)

پس منت گذاشت خداوند متعال بر ما و حفظ فرمود ما را از عذاب نفوذ کننده در مسام بدن.

فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا آنچه خداوند در دنیا و در آخرت ببنده عنایت میفرماید چه نعم ظاهریه و باطنیه باشد از حیات و صحت و امنیت و ایمان و توفیق و رزق و غیر اینها و سعادت و رستگاری و نعم اخروی تمام از راه تفضل است بنده استحقاق کوچک ترین نعم را ندارد: و همچنین حفظ از آفات و بلیات دنیوی و اخروی ظاهری و باطنی، مثل شرک و کفر و ظلالت و تسلط شیاطین انسی و جنی و بلیات و عذاب ها تماما تفضل است، لذا منت میگذارد بر بندگان خود چنانچه میفرماید لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ آل عمران آیه 158 و آیات بسیار دیگر.

وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ که اگر حفظ الهی نبود هر آینه تمام مستحق عذاب میشدیم. زیرا دنیا و نفس اماره و شیطان انسی و جنی با این کثرة شبهات و اشکال تراشیها احدی نجات پیدا نمیکرد، چنانچه اهل بهشت میگویند: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنَّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّهُ اعراف آیه 31 و آیات دیگر و عذاب سموم عذابی است که در تمام اعضاء بدن نفوذ میکند، چنانچه میفرماید إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِیمِ کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ کَغَلْیِ الْحَمِیمِ دخان آیه

ص: 303

[سوره الطور (52): آیه 28] .... ص : 304

إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ (28)

بدرستی که ما بودیم از قبل در دنیا که او را میخواندیم محققا او بذل کننده رحیم است.

إِنَّا کُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ اشاره به اینکه شریک برای او قرار ندادیم و غیر او را نمی خواندیم و گفتیم که اقسام شرک پنج است، شرک ذاتی صفاتی افعالی عبادتی نظری، شرک ذاتی منسوب بابن کمونه است که در منظومه میگوید: (هویتان به تمام الذات قد خالفتا بابن الکمونة استند.) و ما در جوابش گفتیم که اصلا این کلام تناقض است. زیرا هویتان لا بد ما به الامتیازی دارند که دوائیت محقق شود، و البته ما به الاشتراک هم دارند در الوهیت پس بتمام ذات مخالفت ندارند شرک صفاتی منسوب باکثر عامه و اهل تسنن است که صفات زائده بر ذات قائلند این کلام هم تناقض است زیرا ذات اقدس حق صرف الوجود است ماهیت ندارد که وجود عارض بر ماهیت شود که گفتند: (ان الوجود عارض الماهیة تصورا و اتحدا هویة) و صفت زائد بر وجود غلط صرف است، و از امیر المؤمنین است که فرمود:

و کمال توحیده نفی الصفات عنه لشهادة کل صفة انها غیر الموصوف و شهادة کل موصوف انه غیر الصفة فمن وصفه فقد قرنه و من قرنه فقد جزاه و من جزاه فقد جهله.

شرک افعالی اینکه امر خلقت و رزق و افعال را منسوب بغیر بدانند مثل حکماء که میگفتند (الواحد لا یصدر منه الا الواحد و الواحد لا یصدر الا من الواحد) خداوند فقط عقل اول را خلق فرمود الی آخر مزخرفاتهم از عقول طولیّه و عرضیّه و کدخدای عالم ناسوت، و این کلام باعث سلب قدرت و اختیار و علم و حکمت باری است و مورث قدم عالم است. زیرا تصور کردند که خدا علت تامه است که مرکب است از علت فاعلی و غایی و مادی و صوری است و علت قدرت بر ترک معلول ندارد و اختیار در او نیست، بالذات مورث «1» معلول 1- موجد معلول. م

ص: 304

[سوره الطور (52): آیه 29] .... ص : 305

فَذَکِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ (29)

پس شما بندگان مرا متذکر فرما پس نیستی تو بنعمت پروردگارت بکاهن و نه مجنون.

فَذَکِّرْ یکی از وظایف بزرگ انبیاء تذکر است مخصوصا کفار و مشرکین را بمعامله خدا با پیشینیان از امم سابقه که در اثر تکذیب انبیاء بچه عقوباتی هلاک شدند چنانچه میفرماید: فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ غاشیه آیه 21 و 22.

فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ نعم پروردگار به پیغمبر اکرم بسیار است و عمده مقام رسالت و نبوت و اولی العزمی و خاتمیت و افضلیت آن حضرت است.

بِکاهِنٍ کاهن کسی را گویند که مدعی است که من با جنّ تماس میگیرم و خبرهایی از آنها بدست می آورم و بشما از مغیبات خبر میدهم آنهم اکثر لو لا الکلّ کذب محض است، چنانچه منجمین از اوضاع کواکب استکشافاتی دارند که اکثر دروغ است.

وَ لا مَجْنُونٍ نسبتهایی که به وجود مقدس او دادند یکی آنکه کاهن است و با جن ارتباط دارد یکی آنکه دیوانه است عقلش زایل شده و دعاویش از روی جنون و بی عقلی و بی شعوری، دیگر.

[سوره الطور (52): آیه 31] .... ص : 306

قُلْ تَرَبَّصُوا فَإِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِینَ (31)

بفرما باین کفار و مشرکین که شما انتظار بکشید بر من پس بدرستی که من هم با شما انتظار دارم به پیشامدهای سویی بر شما.

قُلْ تَرَبَّصُوا امری تعجیزی و تحدیدی است که حرام است بر شما همچو انتظاری و خداوند مرا و قرآن مرا در کنف خود از کلیه خطرات حفظ می فرماید چنانچه میفرماید وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ مائده آیه 71 و میفرماید إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ حجر آیه 9.

فَإِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُتَرَبِّصِینَ که بهمین زودی خداوند شما را به عذاب در غزوه ها هلاک می کند و ما را یاری می کند سپس به عذاب ابدی خواهید گرفتار شوید.

إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ مؤمن آیه 54.

[سوره الطور (52): آیه 33] .... ص : 307

أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ (33)

یا میگویند این قرآن را از پیش خود در آورده و نسبت دروغ میدهد که از جانب خدا است، بلکه اینها ایمان نمی آورند.

أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ تقول تکلف در قول است اطلاق بر کذب می شود یعنی میگوید که از جانب خدا است خود پیش خود میگوید، چنانچه می فرماید:

وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنا بِعَذابٍ أَلِیمٍ انفال آیه 32.

بَلْ لا یُؤْمِنُونَ اینها همه بهانه است میخواهند ایمان نیاورند این کفریات را میگویند و الا میدانند که شما دیوانه نیستی، بلکه عقل کل هستی و شاعر نیستی و از پیش خود چیزی نمی گویی که میفرماید: إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ.

(که جبرئیل باشد) وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ

ص: 307

[سوره الطور (52): آیه 34] .... ص : 308

فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ (34)

پس اگر انکار می کنند و میگویند که از خود در آورده پس بیاورند بحدیثی مثل قرآن اگر هستند راست گویان، قرآن معجزه بزرگ حضرت رسالت است که از عهده بشر خارج است و از قدرت آنها بیرون، و لو جن و انس دست بدست هم دهند نمیتوانند و لو یک سوره مثل او بیاورند و از خصوصیات قرآن این است که معجزه باقیه است تا دامنه قیامت، مثل معجزات انبیاء نیست که مختص بموقعی است که اقامه می کنند امروز هم اگر تمام جن و انس جمع شوند با این صنایع غریبه که از آنها ظاهر می شود نمی توانند مثل او را بیاورند در یک جا میفرماید: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً اسراء آیه 90 چنانچه در همین سوره هم میفرماید:

فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ و در یک جا ده سوره میفرماید:

أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ هود آیه 15 در یک جا بیک سوره اکتفاء فرموده وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بقره آیه 21 و جهات معجزه بودن قرآن را در مجلد اول در باب مقدمات در ذیل این آیات بیان کرده ایم مفصلا.

[سوره الطور (52): آیه 36] .... ص : 309

أَمْ خَلَقُوا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بَلْ لا یُوقِنُونَ (36)

یا اینکه آنها خلق کردند آسمانها و زمین را، بلکه اینها یقین ندارند امر خلقت و رزق بدست خداوند است و منحصر باو است قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ رعد آیه 17 اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ وَکِیلٌ زمر آیه 63 ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ خالِقُ کُلِّ شَیْ ءٍ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ مؤمن آیه 64 و غیر اینها از آیات، و مکرر گفته ایم که این از توحید افعالی است و رد حکماء که عقول طولیه و عرضیه قائلند و کسانی که امر خلقت را مستند بملائکه و انبیاء و اولیاء یا مستند باسباب میدهند که شرک افعالی است.

بَلْ لا یُوقِنُونَ تمام این نسبتها را از روی جهل و نادانی و ظنّ و شک می دهند و میگویند یقین ندارند. وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ جاثیه آیه 23 بر فرض دعوی یقین هم بکنند جهل مرکب است که جاهل بجهل خود هستند و همچه دعوایی هم نمیتوانند بکنند.

[سوره الطور (52): آیه 38] .... ص : 310

أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ یَسْتَمِعُونَ فِیهِ فَلْیَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ (38)

آیا از برای اینها نردبانی است که باو بالا روند و استماع کنند از ملائکه در آن نردبان پس بیاورد مستمع با حجة و دلیل آشکار امروز که با وسایل تا کره قمر، بلکه گفتند تا کره مریخ رفتند نه ملائکه را مشاهده کردند و نه سکنه در آنها بودند و نه استماعی نمودند.

أَمْ لَهُمْ سُلَّمٌ چه نردبانی دارند که بآسمان روند.

یَسْتَمِعُونَ فِیهِ که استماع کنند در آن که بر فرض محال اگر نردبانی بود مثل طیاره که بآسمان برسد استماعی نیست.

فَلْیَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بر فرض محال اگر گفتند رفتیم بآسمان و استماع هم کردیم چه دلیل بر صدق دعوی دارید.

فَلْیَأْتِ مُسْتَمِعُهُمْ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ نه نردبانی دارند و نه استماعی و نه دلیل بر صدق همچه دعوایی.

[سوره الطور (52): آیه 40] .... ص : 311

أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ (40)

آیا از اینها مطالبه مزد می کنی برای رسالت و هدایت آنها، پس این ها این اجر را غرم می دانند و برای آنها سنگین است از این جهة ایمان نمی آورند أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً تمام انبیاء یکی از فرمایشات آنها بقوم این بود که ما مطالبه مال و مزد از شما نمی کنیم و بطمع مال دنیا نیامده ایم اجر ما با خدا است که ما را فرستاده، نوح فرمود: فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ یونس آیه 72 حضرت هود فرمود: وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلی رَبِّ الْعالَمِینَ شعراء آیه 145 و حضرت لوط آیه 164 حضرت شعیب آیه 180 پیغمبر اکرم فرمود: قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ ص آیه 86 فقط خداوند مزد رسالت حضرت را مودة ذی القربی قرار داد که میفرماید:

قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی شوری آیه 22 آن هم برای نفع خود آنها است که مودة ذی القربی جزء ایمان است و بدون او مخلد در آتش

ص: 311

[سوره الطور (52): آیه 41] .... ص : 312

أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ (41)

آیا نزد آنها است علم غیب، پس آنها ضبط می کنند و می نویسند، علم غیب مختصّ بخدا است قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ وَ ما یَشْعُرُونَ نمل آیه 66 فقط بطریق وحی پاره ای از علوم غیبیه خداوند تعلیم فرماید ببعض رسل خود که مرضی او باشد، چنانچه می فرماید: عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ جن آیه 26 و 27.

أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ بعضی گفتند: که آیا نزد آنها لوح محفوظ بوده استکشاف کرده اند، بعضی گفتند: آیا خبر دارند که پیغمبر قبل از آنها وفات میفرماید که گفتند: نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ بعضی گفتند: که می گویند اگر قیامت حقّ است ما اهل نجات هستیم، چنانچه خداوند از قول انسان که مراد انسان کافر است نقل می فرماید: وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلی رَبِّی إِنَّ لِی عِنْدَهُ لَلْحُسْنی فصلت آیه 50. اقول: شامل می شود تمام مزخرفات و کفریات آنها که از دهان آنها بیرون می آید که هیچ مدرکی و دلیلی ندارند از روی عناد و قساوت قلب و حبّ نفس و وساوس شیطانی و اغوای اکابر و رؤساء آنها است.

[سوره الطور (52): آیه 43] .... ص : 313

أَمْ لَهُمْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ (43)

آیا از برای آنها الهی غیر از اللَّه است منزه و مبرا است خداوند متعال از آنچه باو شرک می آورند.

أَمْ لَهُمْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ الوهیت اختصاص به ذات اقدس او دارد، چنانچه مفاد کلمه طیبه لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ است یعنی سزاوار پرستش او است و بس سرتاسر ممکنات از ملک و جن و انس تمام عبد هستند و باید او را عبادت و پرستش کنند که اصلا کلمه عبادت معنی اظهار عبودیت است عبده غیر اللَّه از مشرکین چه آثاری از آلهه خود دیدند که آنها را بالوهیت اتخاذ کردند.

سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ از شمس و قمر و کواکب و ملک و جن و انس و گاو و گوساله و اصنام و آتش و غیر اینها آیا خلق کردند یا روزی دادند یا دفع بلاء کردند یا افاضه نعمت و مکرر گفته ایم که این کلمه توحید سه دلالت

ص: 313

[سوره الطور (52): آیه 44] .... ص : 314

وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ (44)

و اگر به بینند پاره ای از آسمان سقوط کند میگویند ابریست بهم پیوسته، اشاره به اینکه اینها از قابلیت هدایت افتاده اند اگر هر نوع بلائی و مصیبتی و عقوبتی بآنها متوجه شود محملی بر او می تراشند، یا مستند بطبیعت یا اتفاق یا امور دیگری می کنند، حتی اگر آسمان هم بر سر آنها خراب شود میگویند ابر تیره ایست ابدا متنبه نمیشوند.

الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا

چنانچه به چشم خود می بینیم در این تصادفات که همه روزه اتفاق می افتد و در این امراض گوناگون که تمام محکمه های اطباء و بیمارستان ها و دارو خانه ها را پر کرده و هر روز چه اندازه تلفات می دهد ابدا متوجه باعمال زشت خود نمی شوند و مستند باین فسق و فجورها نمی کنند، یا اینکه میفرماید: وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ شوری آیه 29.

وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ که آسمان بر سر آنها خراب شود.

ساقِطاً مع ذلک متنبّه نمی شوند و دست از کفر و شرک و اعمال زشت خود بر نمیدارند.

یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ ابر بهم پیوسته تیره شدیدی است.

[سوره الطور (52): آیه 46] .... ص : 315

یَوْمَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (46)

روزی که بی نیاز نمی کند از آنها کید آنها هیچ گونه ای و نیستند آنها که یاری کرده شوند همان موقع که اجل رسید که میفرماید: فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ اعراف آیه 32.

یَوْمَ لا یُغْنِی عَنْهُمْ کَیْدُهُمْ موقعی که اجل رسید آنچه داشتند از آنها گرفته می شود کیدها و مکرها و حیلها و تزویرها و نقشها و سیاست ها و پلتیک ها و تقلب ها و اموال ها و ریاستها و جاه و جلال تمام از بین می رود و خردلی آنها را از عذاب الهی بی نیاز نمی کند.

وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ نه پدر و مادر و نه اولاد و عشیره و لشکر و عسکر و دوست و آشنا و بیگانه نمی توانند آنها را یاری کنند، فقط اگر عمل صالحی داشته باشد بنفع او تمام می شود که دارد در حدیث انسان در موقع احتضار سه چیز در نظر او می آید باموالش می گوید: شما چه می کنید می گویند: تا کنون اختیار ما بدست تو بود دیگر منتقل بوارث شد باولاد و عشیره و اصحابش می گوید: شما چه

ص: 315

[سوره الطور (52): آیه 47] .... ص : 316

وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا عَذاباً دُونَ ذلِکَ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (47)

و بدرستی که برای کسانی که ظلم کردند عذابی است که غیر از این عذابها و پیش از مردن و لکن اکثر آنها نمی دانند.

وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا غیر از کفر و شرک و فسق و فجور که داشتند ظلم به بندگان خدا بالاخص بانبیاء و اولیاء و مؤمنین میکردند آثارش در همین دنیا ظاهر میشود و زود اثر می کند گرفتار مصائب و بلیات و عقوبات دنیوی میشوند حتی آنکه گفتند (الملک یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظلم) بعلاوه عذاب ظلم در قیامت اشد از عذاب کفر و شرک است، و حدیث قدسی است

(و عزتی و جلالی لا یجوزنی ظلم ظالم)

و فردای قیامت خطاب میرسد

(این الظلمة و اعوان الظلمة و اشباه الظلمة فیضرب لهم سرادق من النار حتی یفرغ اللَّه من الحساب)

و فرمودند

(الظلم ظلمات یوم القیامة)

و دارد اگر عبادت داشته باشد بازاء ظلمش بمظلوم میدهند و اگر نباشد گناهان مظلوم را بر او بار می کنند و اگر او هم گناه ندارد گناهان دوستان و خویشان او را بر او بار می کنند بناء علی هذا ظالمین به آل عصمت که عبادت ندارند و آل عصمت هم که گناه ندارند البته گناهان شیعیان خود را بر آنها بار میکنند.

وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ خیال میکنند که هر چه ظلم کردند گذشت و از بین رفت.

سورة النجم .... ص : 321

[سوره النجم (53): آیات 3 تا 4] .... ص : 322

وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی (3) إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحی (4)

و از روی هوای نفس و خواهش نفسانی چیزی نمیگوید آنچه میفرماید:

نیست مگر وحی الهی که باو وحی شده.

وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی نظر به اینکه گفتیم خطاب بمؤمنین است، و مؤمنین همچه توهمی در حق حضرتش نمیبرند در بیان احکام، زیرا احکام شرعیّه نوعا بر خلاف هواهای نفسانیه است و بر حضرتش سودی و نفعی ندارد فقط چیزی که مورد این توهم میشود همان نصب امیر المؤمنین (ع) است بر خلافت و بیان فضائل علی و اهل بیت که العیاذ حضرت رسالت از روی هوای نفسانی که میخواهد بستگان خود را ترجیح دهد و مقدّم دارد بر سایرین و آنها را پیشوای دیگران قرار دهد بالاخص نوع مسلمین دل خوشی با امیر المؤمنین نداشتند.

اما منافقین که اعدا عدوّ علی بودند، و اما سایرین که ایمان آورده بودند، یا از جهت اینکه آباء و ارحام و بستگان آنها بدست علی کشته شده بودند، یا از جهت خوف از منافقین تقاعد ورزیدند از حضرت امیر المؤمنین (ع) و تمایل پیدا کردند بطرف منافقین و شاهد بر این دعوی خبریست که میفرماید:

(ارتد الناس بعد رسول اللَّه الّا اربعة او خمسة)

و ارتداد فرع ایمان است که ایمان آوردند سپس برگشتند منافقین را مرتد نمیگویند، زیرا نیامده بودند تا برگردند، لذا این توهمرا در حق

ص: 322

[سوره النجم (53): آیات 5 تا 7] .... ص : 323

عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی (5) ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی (6) وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی (7)

تعلیم کرد او را شدید القوی که صاحب قوّه شدیده بود صاحب مرّه پس استوی نمود.

عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی نوع مفسّرین شدید القوی را جبرئیل گفتند: چنانچه آیات بعد را هم بر جبرئیل حمل کردند که او.

ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوی بوده و هم چنین آیات بعد را که شرحش میآید و این تفسیر خلاف ظاهر آیه بلکه نصّ آیه و خلاف صریح اخبار بسیاری از ائمه اطهار است، بلکه خلاف ضرورة مذهب، بلکه ضرورة دین است.

توضیح ذلک اینکه اگر شدید القوی جبرئیل باشد که بیان میکنند که هفت شهر لوط را از جا کند و روی بال خود قرار داد و بیک صیحه ثمود را هلاک کرد ما می گوییم:

لازمه این قول این است که جبرئیل افضل از حضرت رسول باشد، زیرا معلم افضل از متعلم است بالضرورة که عالم افضل از جاهل است و این با صریح قرآن مخالف

ص: 323

[سوره النجم (53): آیات 8 تا 9] .... ص : 324

ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی (8) فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنی (9)

پس نزدیک شد و بتواضع افتاد پس رسید بجایی که بقدر قاب دو کمان بلکه نزدیکتر اینها هم مفسّرین از صفات جبرئیل گفتند: با اینکه صریح آیه بعد خلاف آن را بیان میکند، چنانچه بیاید، و مراد نه قرب مکانی است، چنانچه مجسّمه قائلند، زیرا خداوند منزّه است از اینکه جسم باشد و مکان داشته باشد و قاب قوسین قوس وجوب و قوس امکان است که اعلی درجه امکان را حضرتش داشت در مقابل

ص: 324

[سوره النجم (53): آیه 10] .... ص : 325

فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی (10)

مرجع ضمیر فاوحی همان شدید القوی است و مفسرین اینجا در دست و پا افتاده اند گفتند: پس وحی نمود جبرئیل بعبد خدا و این خلاف صریح آیه است که ضمیر عبده و فاعل اوحی و فاعل ما اوحی یکی است همان شدید القوی است که ذات اقدس حق باشد، و این وحی بدون واسطه ملک و جبرئیل بوده، چنانچه با موسی تکلم فرمود: إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ آیه 12 و میفرماید: وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسی تَکْلِیماً نساء آیه 162 و با آدم تکلم فرمود: یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ بقره آیه 31 و فردای قیامت با بندگانش تکلم میفرماید.

و بالجمله خداوند قادر است مشافهة با بندگانش تکلم کند و هم پیغام بفرستد و معلوم است که این وحی یک امر بزرگی که در پیشگاه الهی بسیار مهم و ارزنده بود و این نیست جز امر خلافت و وصایت و ولایت علی و آل علی علیهم السلام، زیرا باصطلاح حکما میگویند اثر مربوط بجزء أخیر علت تامه است تا جزء اخیر نیاید و نباشد اثر مترتب نمیشود و امر ولایت جزء اخیر ایمان و نجات و سعادت است و بر طبق این مطلب اخبار بسیاری داریم، و بسیار تعجب است از این مفسّرین که برخورد باین اخبار نکردند حتی بعض مفسّرین خاصه یا العیاذ منکر مسئله معراج شدند.

[سوره النجم (53): آیه 12] .... ص : 326

أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری (12)

آیا مجادله میکنید او را بر آنچه دیده، پیغمبر اکرم (ص) بعض قضایای معراج را بیان فرمود، بعضی اصل معراج را منکر شدند، بعضی مجادله میکردند که این نحو که می گویی نیست.

بالجملة مسئله معراج از ضروریّات دین است که حضرت با همین بدن عنصری جسمی خاکی رفت تا قاب قوسین و کسانی که منکر معراج شدند یا گفتند: روح حضرت رفت و بدن در زمین بود، بعضی گفتند: با بدن حور قلیایی رفت، بعضی گفتند: خواب دید، بعضی گفتند: در هر طبقه مادّه عنصری را گذاشت و با روح مجرد رفت و این مزخرفات برای این است که استبعاد میکنند که چه نحو با این بدن عنصری میشود بالا رفت و جواب آنها این است که نه جسم مطهر حضرت بزرگتر و سنگین تر از تخت بلقیس بود و نه قدرت خداوند از قدرت آصف ابن برخیا کمتر بود که طرفة العین تخت بلقیس را نزد سلیمان حاضر کرد.

[سوره النجم (53): آیات 17 تا 18] .... ص : 327

ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغی (17) لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری (18)

میل از حق و اشتباه نکرده بصر آن حضرت و تجاوز از حد نکرده هر اینه بتحقیق دید از آیات پروردگار خود آیات کبرای الهی را.

ما زاغَ الْبَصَرُ زاغ بمعنی میل از حق است چنانچه می فرماید: فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ صف آیه 5 یعنی چون میل از حق و از اطاعت کردند خداوند هم آنها را از ایمان برگردانید قلوب آنها را و زاغ البصر یعنی چشم چیز دیگری به ببند

ص: 327

[سوره النجم (53): آیات 19 تا 20] .... ص : 328

أَ فَرَأَیْتُمُ اللاَّتَ وَ الْعُزَّی (19) وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری (20)

آیا پس مشاهده و رؤیت می کند لات و عزی و مناة سومی دیگری را اینها اسامی بتها مشرکین است خداوند می فرماید: چه آثاری از اینها دیده اید که آنها را می پرستید آیا نفعی از آنها بشما رسیده یا ضرری از شما دفع کرده اند یا چیزی خلق کردند یک جمادی بیش نیستند که شما بدست خود تراشیده اید آنها مصنوع شما هستند نه صانع شما، چنانچه حضرت ابراهیم بعبده اصنام فرمود: قالَ أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ الصافات آیه 93.

أَ فَرَأَیْتُمُ رأی در اینجا بمعنی عقیده است یعنی درک می کند و بنظر میآورد.

اللَّاتَ وَ الْعُزَّی دو خدای بزرگ مشرکین که تمام قبائل این دو را می پرسیدند علی اختلاف بعضی لات را و بعضی عزّی را.

وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری و مناة که ثالثه آنها بود و خدای دیگری بود برای مشرکین، این ظاهر آیه شریفه و میتوان منطبق کرد بر اولی و دومی که اصل این دو بودند و سومی که ثالث آنها بود و پرستیدند آنها را و شاهد بر این مطلب اینکه بتهای مشرکین بسیار بودند هر قبیله یک بت مخصوص داشتند، بلکه هر فردی یک بت کوچک بر خود داشت و خداوند اقتصار فرمود باین سه برای همین تطبیق و اللَّه العالم.

[سوره النجم (53): آیه 23] .... ص : 330

إِنْ هِیَ إِلاَّ أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدی (23)

نیست این مگر اسمهایی که شما مشرکین روی آنها گذارده اید شما و پدران شما که هیچ دلیلی و برهانی خداوند عالم بر شما نازل نفرموده متابعت نمی کنند مگر گمان و خیالبافی و تخیلات قلبی و آنچه هوای نفس آنها و خواهشهای نفسانی آنها تقاضا کند و حال آنکه آمد آنها را از جانب پروردگار آنها هدایت به راه حق.

إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها اسم یکی را لات گذارده، و دیگری را عزّی، و دیگر را سواع، یکی را نسر، یکی را یعوق، یکی را یغوث و غیر اینها.

أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ یک قسمت را شما اختراع کرده اید، و یک قسمت را پیشینیان شما بعین مثل این بتها مثل این صورت کشیها است، یکی را اسم می گذارند رستم، یکی افراسیاب حتی صورت انبیاء از آدم تا خاتم حتّی صورت ائمّه اطهار و علماء اعلام صورت ملائکه و جبرائیل حتی صورت شیطان، یکی از اینها به پرسد شما کجا اینها را دیده اید یا عکس آنها را دست آورده اید، با اینکه صورت کشی حرام است حتی مجسّمه حیوانات و انسان حرام است و اجرت بر آن سحت است اشکال: اگر چنین است پس چرا حضرت عیسی از گل صورت طیور میکشید و نفخ میکرد پرواز میکرد که می فرماید: أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ آل عمران آیه 43 و برای حضرت سلیمان تمثال می ساختند که می فرماید: یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَ تَماثِیلَ وَ جِفانٍ کَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ سبأ آیه 12.

جواب: اما عیسی (ع) برای اعجاز بود که گل حیوان شود و پرواز کند بعین مثل اینکه خداوند صورت آدم و حوّی را از طین خلق فرمود و در او نفخ فرمود که می فرماید: فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی الایة حجر آیه 29، و اما سلیمان تمثال حیوانات نبوده، بلکه مثل اشجار و ریاحین و اشباه اینها بوده.

ص: 330